KA MAÏAN BAD KA SAÏANS U KHASI HALOR KA JINGLONG JINGLEH U BRIEW HA KANE KA PYRTHEI

Babu Kular Khongjirem

Mynta ka sien pat, ki paidbah nongpule kin pule sa ka maïan Blei u Khasi halor ka jingleh jingkam jong u briew (man’ action) ha kane ka pyrthei shong basa jong ngi.

Ki Khasi naduh hyndai kulong kumah ki ngeit ba u briew u dei ban im hok, leh hok bad pyrkhat hok ïa kiei kiei baroh  ha kane ka pyrthei.  Ki Khasi kim da ngeit than ba ka jinglehkuid ka ïajan bad ka jinglong Blei (cleanlinest is next to godliness) kumba thoh ha ka subject Hygiene mynshwa bad ka subject Health Education mynta.  Hynrei, ki Khasi ki kham ngeit ba ka jinglong hok, ka jinglong shida bad ka jinglong shisur shi dur ha kane ka pyrthei ka ïa syriem bad ka jinglong ‘riew Blei. 

Ki Khasi ki ong, ba dei ka Hok kaba tam ha kane ka pyrthei. Ka spah ka hajar kam dondor, lehnoh ei ruh ka  nam ka kyrteng ki riewkhraw bad kam don jingmut hi ruh lada khlem ka akor ka burom bad khlem ka jingtip briew tip Blei. Lada phi leh ïa kaba dei bad ba hok, phin ïoh ka bainong hok, ka jingkyrkhu bad ka nongkylliang ym tang ha kane ka pyrthei hynrei khamtam eh shatei sha bneng ynda la khladnoh na kane ka la pyrthei. Ki shait ong, lada phi leh bha ne leh hok, phin ïoh ka jingkyrkhu hakhmat u briew bad hakhmat u Blei.  “Kat kano kano ka kam ba phi leh, ka ju don beit ka nongkylliang”.

Kiba jaituh, ki ju ïoh la ka apot jaittuh. Kiba smat bad ba minot pat, ki ïoh ka jingjop ha ka jingim jong ki. Lada leh ki kam pop kam sang, kynmaw bha, ka  apot bad  jingtim ka ap lypa ïa phi hadien habud.  Lada phi leh bha bad leh hok pat,  phin sa ïoh hi ka bainong jingkyrkhu hadien habud. Hynrei, ïa kane ka rukom pyrkhat u Khasi hyndai la lah ban pynshisha (proved) da ki riewstad saïans (scientist) jong kane ka juk mynta.

Uwei na kita ki Scientist ba pawnam jong ka pyrthei uba la bud bad pynshisha ïa ka nongrim (principles) jong u Khasi u dei u Sir Issac Newton.  Une u Scientist bakkraw ha ka subject Physics u la ïahap  bad pynshisha ïa ka maïan u Khasi mynshwa. 

Katkum u Sir Issac Newton ha ka nongrim kaba lai halor ka kam bad ki bor treikam (acoording to Newton 3rd Laws of Motion), u kren shai ba ‘ha manla ki kam ba phi trei, ka don beit ka nongkylliang kaba trei pyrshah ïa phi’.   Ha ka ktien Phareng u thoh lumne,”In every action,there is an equal and  opposite re-action”.

Sa ïa pyrkhat bad pynkut nia hi ma phi ki nongpule, phi kham sngew dei ba kham stad bad kham shemphang u Khasi mynshwa ne kham stad ne shemphang u Scientist Issac Newton ban ïathuh ne batai lypa halor ka bainong (rewards) ne ka nongkylliang (re-action).

U Scientists u la batai bad shem buit dang  shen halor  kane ka jingshemphang u Khasi hyndai.  Sa ïa bishar bad wad bniah bha ïa kum kine kiei kiei ki maïan Blei jong u Khasi ba phi ju kheiñ dewthala ïa ka jingstad maïan jong ki longshwa manshwa jong ngi hyndai.