Bah RM Shabong, Editor, Rupang
Ki kotkhubor, ki dei ki bynta kiba kongsan eh jong ka imlang sahlang, ha kaba ki dei ki khmat bad ki shkor kiba pynïasoh hapdeng u paidbah bad ka sorkar. Ha kane lei ka juk Technology, la ïohi ba ka jingïabeh khubor, ka long kaba stet haduh katta katta, ha kaba ki paidbah ki ïa bat ïa ki mobile ha kti, na ka bynta ban wad jingtip, ïa ki khubor ne ki jingjia bapher kiba dang shu jia. Ki nongïalam ruh kumjuh, lada dei ki nongïalam sengbhalang, ki nongïalam niam, ki nongïalam paidbah, kiba don ha kano kano ka kyrdan, ki don ïa katei kajuh ka jingïabeh thong ïa ki khubor, ban tip, la ka don ka khubor kaba bha ne kaba sniew bad lehse ka jingkyrshan ne ka jingpyrshah ïa ki kam jongki.
Halor ka phang “Ka bynta ki kotkhubor, ha kaba kyntiew ïa ka ktien Khasi” bad halor kane ka jingshisha kaba paw tyngkrein, ka long ba wat ki mishoneri, ha ka por ba ki wan iuhkjat sha Ri Khasi; ki la shim ïa ka bynta kaba kongsan eh, ka long ban kyntiew ïa ka thoh ka tar bad wat ban sam ïa ka jingtip kaba ki don lyngba ki kotkhubor Khasi bad ka dei na katei ka daw, ba ki la pynmih ïa ka kotkhubor, kaba nyngkong eh, kaba la ai kyrteng “U Nongkit khubor” kaba la pynmih ha u snem 1889.
Ki kotkhubor ha ri Khasi, ki la nang bun haduh ki snem 2000, ha kaba ki la kot da ki spah tylli, hynrei kaba sngewsih ka long, ba kiba bun na kitei ki la jah noh bad mynta ki don sa tang 4 tylli ki kotkhubor Khasi kiba mih man ka sngi ha Shillong bad sa katto katne tylli kiba mih ha ki District, kum ha Jowai, Tura.
Haba ïakren ïa ka bynta ki kotkhubor, ban kyntiew ïa ka ktien Khasi, nga sngewdei ban bynrap hangne, ba ki kotkhubor Khasi, ki la long ruh ki nongai mynsiem kiba kongsan tam, ha ka por ïaleh Hill State, ha kaba u khulom ksiar jong ki nongthoh ha katei ka por, ka la pynkhih buk ïa ka mynsiem ieid ri jong ki khun ka ri bad ki nongïalam Hill State bad ki nongïalam, ki ai kyrwoh man ka por sha u paidlang ka jylla, da kaba ki thoh hi dalade bad kumta jan baroh ki nongïalam, ki don ruh la ki jong ki kotkhubor, kum u Bah Hoover Hynniewta, Bah GG Swell, Bah BB Lyngdoh, Bah Edwin Bareh, Bah PR Kyndiah, Bah HS Lyngdoh bad kiwei, kiba dei ruh ki nongthoh kiba tbit, ha kaba ki jingthoh jong ki, ki long kiba pynkhih mynsiem ïa u paidlang ka ri.
Nalorkata, ki nongthoh ha katei ka por, ki don ïa ki kyntien thoh kiba ïahap sur bha, katba kum ki jingjia bad nangta ki shlur ruh ban pyndonkam ïa ki kyntien, kiba ki sngew bit bad halor kane, nga don ïa kawei ka laiñ khlieh, kaba la pynmih ha u snem 1957, kaba ong “U Hoover, u puh pynkhein ïa ki reng U Swell” bad ha u snem 1972, ka kyntien kawkaw, kaba la pynmih ha ka kotkhubor ka “Pyrta u Riewlum,” ka la poi haduh ha ka jingïakren ha Iingdorbar Thawaiñ ka jylla, ha kaba ki MLA ki rah da ki dikshoneri Khasi, ba kim sngew ïahap ïa ka jingpyndonkam ïa ka kyntien kawkaw.
Kaba nga kham sngewthuh shai ban batai ïa ka bynta jong ki kotkhubor, ha kaba ïadei bad ka jingkyntiew ïa ka ktien Khasi, ka dei naduh ba nga la pynmih bad shimti kum u Editor jong U Rupang, ha u snem 1988 bad ha kine ki 38 snem ba nga don ha kane ka kam, nga ïohi, ba ki don ki nongïalam ba kynsai jong ka jaitbynriew kiba la noh bynta ha kaba sam ïa ki jingtip, ba ki don da ki kyntien kiba janai bad kiba shoh jingmut, ha ki jingthoh artikel bapher jongki bad kitei ki kynthup ïa U Bah L. Gilbert Shullai, u wei na ki nongthoh ba kynsai uba thoh beit shaphang ka jinglong kawei ka jaitbynriew Hynñiewtrep, nangta u Bah Hipshon Roy Kharshiing, u ophisar rangbah ha ka por jong ka Sorkar Assam, uba la thoh ïa shibun ki mat halor ka jinglong jingman jong ka imlang sahlang, nangta u Bah Spiton Kharakor, uba thoh da ki kyntien Khasi ba kynsai bad ïa ki mat ruh kiba um ju riej satia ïano ïano, nangta sa u Bah Rishan Kharlukhi, u ophisar IAS ba la shongthait, u Bah G.N War u ophisar rangbah jong ka Sorkar Jylla, nangta sa u Bah B.M Lanong, Bah OL Marbaniang, Bah Philip Marweiñ ki nongthoh khubor, kiba la rim bha nalor kiwei pat.
Kitei ki rangbah, haba ki thoh, ki da pynbeit thik pa thik, ïa ki kyntien, ba kin nym don satia ki jingbakla, naduh ki rukom kynnoh ne ki rukom spel dak ruh. U Bah Spiton hadien ba ula wan ai ïa ki jingthoh sha ophis jong ki kotkhubor, un da poi ha iing, un da pule biang ïa katei ka lyngkhot Artikel bad lada don jingbakla tang shi dak, un phone noh marmar ba ngi dei ban pynbeit, namarba um kwah ba ki nongpule, kin pule ïa ki jingspel dak ne ki kyntien kiba bakla bad kata ka dei ka jingkitkhia jong ki nongthoh, ha kine ki phew snem ba ladep. Kane ka pyni ïa ka ka jingsngew kitkhlieh jong ki ban hikai ïa ki nongpule, lyngba ki jingthoh kiba ai mynsiem bad kiba beit senten, haba ki pynmih ha ki kotkhubor. Ban sngewthuh khyndiat ïa ki jingthoh jong u Bah Spiton, ngan shu sot khyndiat, na ka Artikel, kaba u thoh “Hana te shisha! Ngi dei kiba ieit dkhar palat?” bad ka ong kumne “Na ka ktien ba ki kren bad ka kam ba ki leh naduh ka snem 1972 haduh mynta, ngi lap ba ki khun U Hynniewtrep ki la aili aimon palat ïa u Khyllah jait ne u Dkhar. Une u la shongkulai bad kodom suwari la kum u trai ri”. Nangta shuh shuh, ula ong “Ka jingkylli ka mih ba hangno ki khun u Hynñiewtrep ki don mynta? Ngi long kiba shu im lili penpen”.
Sa ka jingthoh jong u Bah G. N War, ha ka thup Artikel “U Khulom Ksiar,” kaba la sot khyndiat ka ong “Une u driver uba sniew la ka nusib ban jahrngiew u ïa kynduh ngung ïa uwei u Pulit bad uta u Pulit uba khraw khlem kren eiei ne tohkit ïa une u driver u la tip ne em ïa kata ka order mana dih sikret ha office ne jaka paitbah, u la shu thap sngang bad sngang ïa uta u driver uba pli” bad sa kawei pat ka senten ka ong, “Lada ka spah ka lah ban pynkylla kpu ïa u maw ne pynkhie pat ïa ki tyllong um kiba bang”. Ngan sot sa khyndiat ïa ka Artikel jong u Bah Philip Marweiñ, uwei na ki nongthoh khubor uba la rangbah bha bad katei ka dei halor ka Artikel, kaba ula ai kyrteng “Ka KHADC Amendment Bill 2018” bad ka ong kumne “Baroh u paid Khasi-Khasei shi byndar u sngewthuh shai ïa ka jingthmu jong kane ka Bill namar ba la ïakhleh shi ïakhleh, ïatyllun shi tyllun bad ïakynduh shi kynduh, ka long kumba buh lang ka dohkha bad ka miaw. Hato ka miaw kam bam ïa ka dohkha?” bad ha kawei pat ka Artikel, kaba la thoh da utei hi u nongthoh, kaba ai kyrteng, “Haduh katno ki khiah krat ki District Council ha ka Jylla” ka senten, kaba u pyndonkam, ka ong kumne “Hynrei ka jingtreikam jong kine ki ADC ka dang syntan, torti, dap da ki jingduna suda”.
Ki kotkhubor Khasi ki ïaid iew bha ha ka por ba ki la sdang shon da ki Offset Machine naduh ki snem 1985 bad ba ki la poi sha ki nongbah jong ki District, ki nongbah ki Civil Sub Division bad sha ki dong bapher jong ka nongbah Shillong bad kitei ki dei ki kotkhubor kiba don bad ki dur ki dar bad kiba bun sla bad ki la khring bha ïa ki nongpule, lada dei ha sor ne ha nongkyndong ruh, ba kin sngewtynnad ban pule ïa ki kotkhubor kiba da ka ktien kmie lajong bad kiba don bad ki dur ki dar kiba shai bad kiba itynnad bha bad lah ban ong ruh ba ki kotkhubor Khasi, ki ïaid iew bha, naduh kitei ki 1985 haduh ki snem 2010 antad, ha kaba ka jingpule ïa ki kotkhubor, ka long kaba jur bha, ha kaba kiba leit jingleit ki thied kotkhubor, kiba shong dukan, ki pule kotkhubor bad wat kiba don shajngai sha ki nongkyndong, ki ju phah thied lem ïa ki kotkhubor ïa kito kiba wan donkam sha sor bad ha kitei ki por, ki kotkhubor ki la mih ruh ki nongthoh khubor, ki nongthoh khana bad ki nongthoh artikel, kiba kynsai ha kaba ki nongpule, ki ju bang bha ïa ki khubor, ïa ki artikel bad ki khana, ha kaba ki jingthoh, ki dei kiba bang bad kiba lah ban pynjah thait ïa ki nongiew, lane kiba shong kali jngai; kiba ap nongpang ha hospital bad ka dei ha kane kein ka aiom ksiar, kaba ngan khot, ha kaba ki kotkhubor Khasi, ki la poi lut ha jan man la ki shnong ka ri Khasi bad ki long ki nonghikai ïa ki nongrep ki nongbylla, ba kin mlien ban tip bad pule ïa ka ktien tynrai, lyngba ki kotkhubor. Kumta ki kotkhubor, ym tang ba ki la hikai ïa kiba dang pule AB, ba kin pule bha ïa ka ktien Khasi, hynrei ki la pynmih ïa shibun ki kyntien kiba la long ki ktien khasi, kiba kongsan bha, kum ka nuksa jong ka kyntien Rupang, nangta ka kyntien Mawphor bad nangta ïa ka kyntien shabuk rangbah (chief whip) ha Iingdorbar, ka kyntien Symbud Myntri Rangbah, ka dheng kali bad kiwei pat.
Ka jingthoh Khasi, ka la nang hiar jur ha kine ki sngi bad kawei na ki daw, ka long na ka jingwan ka juk saïan kaba thymmai, ha kaba ka Computer, ka la spel hi ïa ki senten, kaba ïalam beit sha ki jingkynnoh phareng bad nangta kiba bun ki samla pule, ki la ïabeh than tang ha ka jingpule ïa ka ktien English bad kiba bun na kito kiba don ha ki kyrdan pule kiba heh ba heh, hynrei kim nang satia ban thoh bad pynwan sha ka ktien Khasi kaba ïahap bad kane ka buh jingeh ïa ki Editor, namar ba ki hap pynbeit ïa ki senten bad ki speling bad ki nuksa kiba ngan pyni hangne ki long kum ïa u ñiut, ha kaba la ïa spel da u nuit, nangta ïa ka kyntien jingieid, ki don kiba spel jingieit, jingieij, nangta haba khynra ki don kiba spell kynra, sa ka kyntien “I” kaba la ju thoh bha, haba thoh ha khmat kyrteng u shynrang ne khamtam ki kynthei. Ngim lah len, ba ha kane ka juk jong ka internet, ba ka ktien English, ka la shoh tyndep, ha kaba ka jingmut jingpyrkhat jong kiba bun ruh ka la wan da ka jingmut English bad ka dei na katei ka daw, ba ngi dei ban leh stet noh ïa ka rukom thoh Khasi jong ngi, ba ngin nym shah rong noh, ha ka jingsar naphang jong ka ktien English ha ka jingmut jingpyrkhat jong ki khun samla kiba dang ïabeh ban wad ïa ki jingtip bapher.
Ka por ka la donkam kyrkieh ïa ki nongthoh batbit jong ka KAS, lane ki nonghikai Khasi, ba kin sei ïa la ki jong ki sap ki phong, ba kin pynmih ïa ki artikel halor ki sobjek bapher ha ka ktien Khasi bad haba ki thoh kine ki riew shemphang, khlem pep ka jingpule kam dei tang ka jingtip, hynrei kan hikai ruh ïa ki khun samla, ba kin sngewthuh ïa ka jingthoh kyntien, ka jingkynnoh, ka jingpynïaid ïa ki senten bad ki paragraph; namar kumba ka long mynta kiba wan sha ka kam thoh khubor, ki dei kiba dang duna ka kyrdan, ki duna ka jingtip shaphang ka ktien Khasi bad wat ki katto katne ngut eh, kiba thoh khana, thoh artikel bad thoh shithi sha u editor, kim lah shuh ban wanrah ïa ki senten ne ki jingpynbeit kyntien kiba ïahap. Wat ka sorkar jylla ruh, ka la dei ban iit ïa ki nongthoh Khasi ba kynsai, ba kin pynmih da ka ktien Khasi ha ki kotkhubor, ïa ki mat treikam, kiba bun bah, kiba dei ban poi sha ki jaka kiba sha kyndong tam.
Ka Khasi Authors Society (KAS) lem bad ka Meghalaya Editors and Publishers Association (MEPA) lane bad ki editor jong ki kotkhubor Khasi, ki dei ban ïatreilang, na ka bynta ban pynbeit noh ïa ka grammar jong ka thoh Khasi, ïa ki meaning Khasi, ki kyntien kynnoh ne ki kyntien pyndait namarba wat tang ki para kotkhubor ruh, haduh mynta, ki don la ki jong ki kyntien kiba ki thoh bad kiba ïapher jingmut kawei na kawei pat. Ki kotkhubor Khasi, ym dei ba ki ai tang ïa ki khubor, hynrei ki dei ruh ki nongpynphriang bad pynneh ïa ka ktien Khasi, lyngba ki jingthoh kiba ngi pynmih manla ka sngi bad ha ka jingkut jingmut jong ngi ban pynneh ïa ka ktien Khasi lajong, ka lyngkor kam dei shuh tang ha ki nongthoh kot, hynrei kumjuh ruh ha ki nongthoh kotkhubor.
Ka Khasi Authors Society kam pat ju tip ïa ka jingtrei borbah jong ki kotkhubor ha kaba pynkhie im ïa ka ktien Khasi, hynrei nga kwah ban ai burom ïa ki para Editor jong ki kotkhubor Khasi, namar ba ngi la lah ban pynbor ïa ka Press Information Bureau (PIB) ba kan phah kyrwoh da ka ktien khasi, ka North Eastern Hills University (NEHU), ka NEIGHRIMS bad kiwei ki ophis sorkar India babun, ki la nang phah khubor da ka ktien Khasi bad ki kompeni bapher. Ka jubab kaba shai na ngi, ka long ba ngim pynmih satia ïa kito kyrwoh kiba ki phah da ka ktien phareng. Mynta kaba sah, ka dei sa tang ka DIPR lane ka Directorate of Information and Public Relations, ba kan ai kyrwoh noh da ka khasi bad katei kein kan pynshai kdar ïa ka jaitbynriew jong ngi, kumba ju ong “Im ka ktien, im ka jaitbynriew”.
Ka prokram dei 11tarik Nailur 2025, ka kyrteng prokram dei ka Literary day ba la pynbeit da ka KAS, kaba la long ha Shillong Commerce College, Shillong.