Ka jingïathir halor ka Article 371 na ka bynta ka jylla Meghalaya: Ki jinghikai na Nagaland bad Mizoram

Erwin K. Syiem Sutnga 

Katba ka Ri Khasi bad Jaiñtia ka dang pynkhreh ïa ka elekshon sha ka Khasi Hills Autonomous District Council (KHADC) and the Jaiñtia Hills Autonomous District Council (JHADC), ka jinglong jingman jong ka saiñ hima sima ka dap da ki jingkynthoh kaba khraw bad ki jingkyrpad kiba pynkhih mynsiem. Napdeng ki jingdawa kiba kham pynsngewkhia jingmut ka long ka jingdawa ban ai ïa ka Meghalaya ïa ki kyndon riti synshar ba kyrpang katkum ka Article 371. Watla kum kane ka jingdawa ka pynsawa ïa ki jingsngewkhia halor ka jingpynneh pynsah ïa ka jinglong jaitbynriew bad ka jingsynshar lade hi, ka long kaba kongsan ban bishar bniah ïa ki jingktah kiba lah ban mih da kaba shim jinghikai na ki jingshem jong ka Nagaland ( Article 371A) bad ka Mizoram (Article 371G).

Ïa kine baroh ar ki kyndon la pynrung ban ïada ïa ki jinglong ba kyrpang bad ki rukom synshar jong ka Nagaland bad Mizoram, hynrei ki jingmih jong ki, kim shem poi kumba la thmu, kaba la pynlong ïa ki jingbym shai ha ka liang ka aiñ, ki jingeh ha ka synshar khadar, bad ki jingïapher ha ka saiñ hima sima.

Da kaba ïoh jingtip ba janai ïa kine ki jingjia, ngi lah ban sngewthuh kham bha balei ba ka jingpynrung ïa ka Article 371 ha Meghalaya ka lah ban pynthut, pynklumar ka synshar khadar ban ïa kaba pynskhem ïa ka rukom synshar jong ka kaba la don lypa. Nga la pynrung ïa ka sobjek ha ka jingthoh ba nyngkong jong nga kaba la ai kyrteng ” Ki Jyrwit Jyrwat kiba mih na ka Article 371 A bad 371 G: Ki jingïaleh hapdeng ka Sorkar Pdeng bad ar ki Jylla bad ki Jinghikai na ka Khyrnit kaba Hynriew. Kane ka jingthoh ka wad bniah ïa ki katto katne ki mat tynrai kiba pyni nuksa kiba ïadei bad kine ki kyndon jong ka riti synshar bad ka Schedule kaba hynriew. Ki jingbymlah jong ka Article 371A ha Nagaland ban trei kam: Haba pule bniah

1. Ki jingïaleh ha ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew . Kawei na ki bynta kiba mih na ka jingïakynad jong ka Article 371A ka shong ha ka Clause IV, kaba ai ïa ka Nagaland ïa ka jingsynshar laitluid halor ka jinglong trai bad ka jingpynkylla ïa ka jaka bad ki marpoh khyndew jong ka. Watla la thmu ban ïada ïa ka hok jong ki jaitbynriew Naga, hynrei ka jingpyntreikam ïa kane ka kyndon ka la pynpaw ïa ki jingbym shai ha ka aiñ bad ki jingeh kiba la long mawjynthud ïa ka jingtreikam jong ka.

1. Ki jingshemphang na ka jingshim jingkheiñ ka kotkhubor Morung Express .

Jingïoh jingmut na ka Opinion Poll: Ka jingbym sngewhun jong ki paidbah Naga: Katkum ka jingwad bniah jong ka Morung Express, kumba 70% na ki Naga ki ngeit ba ka Article 371A, khamtam eh ka Clause IV, kam lah ban ïada ïa ki jinglong trai ka jong ki halor ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew. Bun ki Naga ki sngew ba ka jingpynbeit ka long kaba jyrwit jyrwat palat, kaba pynlong ïa ka jylla ban ym lah ban pynskhem ïa ka jingsynshar kaba don jingmut halor ki marpoh khyndew jong ka kum ka umphniang, dewiong bad kiwei kiwei. Ka jingpyrshah U Advisor ne nongai buit u Myntri Rangbah ka Nagaland u Imkong L. Imchen .

Ha ka jingïohi u Mr. Imkong L. Imchen, u Nongaibuit jong u Myntri Rangbah ka Nagaland, u la kynthoh pyrshah ïa ki jingduna jong ka Article 371A, khamtam ïa ka Clause IV, da kaba khot ïa ka “ipso facto otiose” (ka bym don jingmyntoi naduh mynnyngkong). U pynpaw ïa kine ki jingduna harum:

1. Ka jingbymdon jong ka Bor Thaw Aiñ:

* U Imchen u la kdew ba ka Ïingdorbar Thaw Aiñ jong ka Nagaland ka duna ïa ka bor thaw aiñ kaba kyrpang halor ki sobjek ba la kdew ha ka kyndon IV, kum ka khyndew bad ki marpoh khyndew.

* Kane ka jingbym lah ban thaw aiñ ha ka rukom kaba biang ka la pynlong ïa ka jingsynshar lade hi kaba la ai da ka Article 371A ka long tang kum ka ktien bad ym don lynti ka aiñ.

2. Ka jingbymshai ha ka jingbatai ka Article 371 A:

* Katkum ka jingong jong u Imchen, ka Clause IV ka shah pyndkoh ha ki jingduna kiba ïapyrshah ïalade bad ki jingïapher jingmut bym lah ban batai, kiba pynmih ïa ka jingkulmar bad pyntlot ïa ka jinglah jong ka Nagaland ban pyndonkam ïa ka jingsynshar lade halor ki marpoh khyndew ki jong ka.

* Ka jingbym don jong ka aiñ kaba shai ka iehnoh ïa ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew hapoh ka jingpynïaid jong ka Sorkar India.

Ki aiñ jong ka sorkar pdeng, ki ïalam sha ka jingïaleh pyrshah bad ka sorkar pdeng.

Case Study : Ka Nagaland ha u snem 2010 ka la pyrshang ban pynïaid hi ïa ka umphniang bad kiwei kiwei ki mar pohkhyndew.

* Kaei kaba la jia: Ha u snem 2010, ka Dorbar Thaw Aiñ jong ka Nagaland ka la mynjur ïa ka rai kaba pynskhem ïa ka jingsynshar laitluid jong ka hapoh ka Clause IV jong ka Article 371A, da kaba pynbna ba ki aiñ ka Sorkar India kiba ïadei bad ka petroleum bad ka natural gas, kum ka Mines and Minerals (Development and Regulation) Act, 1957, kan ym treikam ha ka jylla. Kane ka rai ka la rai ban ai bor ïa ka Nagaland halor ka jingwad bad pynmih umphniang bad gas. 

* Ka Jingkynthoh :

* Ka Sorkar India ka la weng noh ïa ka rai jong ka Dorbar Thawaiñ ka Nagaland, da kaba kdew ïa ka Entry 53 jong ka Union List, kaba ai bor kyrpang ïa ka Parliament halor kane ka bynta. Kaba ai bor kyrpang ïa ka Parliament halor ka jingpynïaid bad jingpynroi ïa ki jaka tih umphniang bad ki marpoh khyndew. 

* Ka tnad umphniang bad marpoh khyndew ka la kynthoh ba ka hok long trai ba la ai da ka Article 371A ïa ka Jylla Nagaland kim pynkylla ïa ka bor jong ka riti synshar jong ka Sorkar India hapoh ka Article 371 A

 • Ki jingktah jong ka jingïakynad: 

1. Ka jinghiar ha ka ïoh ka kot: Ki projek wad umphniang ha ki jaka ba bun ki marpoh khyndew kum ka distrik Wokha la iehnoh namar ka jingbym thikna ha ka liang ka aiñ. Kane ka la pynduh ïa ka Nagaland ïa ki lad kamai kiba kongsan bad ka jingmih khajna. 

2. Ka jingsngew bynniaw ki paidbah:  Bun na ki jaitbynriew Naga ki la batai ïa ka jingkyntait jong ka Sorkar India kum ka jingpynkheiñ ïa ka jingsynshar lade jong ka Nagaland, kaba la pynduh shuh shuh ïa ka jingshaniah ha ka Article 371A kum ka jingïada kaba don jingmut.

3. Ki jingïaleh hapoh ka jylla : Ka jingïaleh ka la pynmih ruh ïa ki jingïakren hapoh ka Nagaland, ha kaba ki bor synshar riewlum bad ka jylla ki la ïaleh pyrshah ha kaba ïa dei bad ka synshar bad long trai ïa ki marpoh khyndew.

 3. Ki phang ba kongsan: Ha ki jingpeit U Imchen bad ka jingsngew jong ki paidbah

1. Ka jingsynshar lade ka Nagaland 

* ki paidbah kumjuh ruh U Imchen ki kynthoh ba ka Article 371A kam lah ban pynpoi ïa ka jingsynshar lade hi kaba pura. Ka nià u Imchen ka pynksan ba watla ka kyndon ka ïada ïa ki hok tynrai ki Naga ha ka theory, ha ka jingshisha ka Article 371 A kam ai kano kano ka lad ban pyntreikam ïa ki kyndon jong ka ha ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew.

• Kane ka iehnoh ïa ka Nagaland ha ka kyrdan kaba eh ha kaba ki rai jong ka ki lah ban shah pynduh noh ha ki aiñ jong ka Sorkar India.

2. Ka Jingpyrshah ha ka Bor Thaw Aiñ:

* U Imchen u la pynpaw ïa ka jingpyrshah: katba Ka Article 371A ka ai ïa ka Nagaland ïa ka hok ban rai la ki aiñ pdeng ki treikam ne em, hynrei kam ai bor ïa ka ïing dorbar thaw aiñ jong ka jylla ban thaw ïa ki aiñ kiba bniah ban pynïaid ïa kine ki jaka lada ki tyngkhuh bad ki aiñ hapoh ka Seventh Schedule Union List.

• Kane ka jingbym don bor ka pynlong ïa ka Clause IV ban long kaba khlem larkam ha ka liang ka aiñ, namar ba ka Nagaland kam lah ban pynïaid laitluid ïa ki marpoh khyndew kiba kongsan kum ka umphniang, ka gas bad u dewiong. 

3. Ka jingïatyngkhuh bad ki Aiñ jong ka Sorkar India :

 • Ka jingbym shai jong ka Clause IV ka pynmih ïa ki jingïaleh kiba ju jia man ka por hapdeng ki bor synshar jong ka jylla bad ka sorkar India. Khamtam eh ha kaba ïadei bad ka Entry 53 jong ka thup jong ka Union List (ki jaka tih umphniang bad ki marpoh khyndew). Kine ki jingïatyngkhuh ki khanglad ïa ka roi ka par bad ki pynduh mynsiem ïa ka jingpynmih tyngka na ka tnat marpoh khyndew jong ka Nagaland.

4. Kaei kaba donkam ban pynkylla: Ka jingpynbeit ïa ka jinglong jingman bad ki jingduna 

1. Ka jingpynshai ïa ka bor thaw aiñ: 

• U Imchen u la ai jingmut ba ka Article 371A ka donkam ïa ka jingpynbha. Ki jingpynkylla ban ai shai ïa ka Ïingdorbar Thaw Aiñ jong ka Nagaland ïa ki bor thaw aiñ kiba shai halor ka jingpynïaid ïa ka khyndew bad ki marpoh khyndew. 

* Khlem kane ka jingshai, ki aiñ ka Parliament kin dang ïai bteng ban trei kam bad iuhroit ïa ki rai jong ka jylla Nagaland, kaba ai lad ïa ki jingïakynad.

2. Ka jingpynwandur ïa ka rukom treikam: 

* Ka Nagaland ka dei ban shim ïa ka polisi kaba ïadei bad ka jingsynshar lade jong ka katkum ka riti synshar kumba la thmu da kaba pynjanai ïa ki nongrim hapoh ka Article 371 A

Kum ka nuksa:

* Ki jingïateh ban ïatreilang bad ka sorkar India halor ka jingsam ïa ki marpoh khyndew.

* Ka jingthaw ïa ki lad jingïamir jingmut jong ki jaitbynriew ban weng ïa ki jingïaleh hapoh ka jylla halor ka jinglong trai ïa ki marpoh khyndew.

3.Ka jingpynkhlaiñ ïa ka bynta jong ki bor synshar riewlum ne synshar lade:

* Ban ïada na ka jingïaleh hapdeng ki tnad treikam jong ka jylla bad ki dorbar riewlum, ka long kaba donkam ban pynbeit ryntih ïa ki hok khyndew tynrai bad ban thaw ïa ki lad ki lynti kiba kynthup ïa ki rukom synshar lade ki Naga ha ki Shnong ki thaw ka jylla Nagaland. 

5. Ki pasoh ka jinghikai: 

Ka jingshem jong ka Nagaland ïa ka jingpyntreikam ïa ka kyndon 371A, khamtam ïa ka kyndon IV, ka pynpaw ïa ka jingbym lah jong kane ban pynkupbor ïa ka Dorbar Thawaiñ ka jylla halor ki bynta ba ïa dei bad ka hok ki Naga halor ka khyndew ka shyiap la jong, halor ka synshar trai ri ka jong ki Kumba la pynpaw da u Imkong L. Imchen bad ka jingsngew jong ki paidbah kiba shim bynta ha ka jinglum jingtip ka Morung Express, ka jingbym shai jong ka kyndon Article 371 A bad ka jingbym don ki lad ki lynti ban pyntreikam ka la wanrah ïa ki jingïakynad ha kaba pynïaid ïa ki marpoh khyndew, ka jingsahkut ka jingpynroi bad ka jingduh jingkyrmen jong ki paidbah Naga.

6. Ki jingïapher ha ka saiñ hima sima bad ka imlang sahlang.

Ka jingiih jingtip ka Morung Express ka la pynpaw ruh ba ka Article 371A ka la nang pynjur ïa ka jingïapher jingmut hapdeng ki Naga. Bun ki nongshimbynta ki shim ïa kane ka Article 371 A kum ka atiar ban pynïakhlad ïa ka jaitbynriew Naga ha ka jaka ba kan pynïatylli. namar ba ka treikam tang ha ka jylla Nagaland bad ka kyntait ïa kiwei pat ki jaitbynriew Naga kiba la saphriang kylleng ki jylla ba marjan. Ki jingduna jong ka Article 371G ha Mizoram .

La wanrah ïa ka Article 371G ban ïada ïa ka jinglong kyrpang jong ka Mizoram. Ki aiñ ka Sorkar India kin nym trei kam, lymda pynthikna ïa kine ki aiñ jong ka Parliament da ka Dorbar Thawaiñ ka Mizoram ha kaba ïadei bad ka khyndew, ki marpoh khyndew ki khlaw ki btap, bad ki riti dustur, ki rukom bishar. Hynrei wat hapdeng kane ka kyrdan kaba kyrpang ka Article 371 G, ka jingpynbeit kam shym la lah ban pynkupbor pura ïa ka jylla. Ka Mizoram ka dang shaniah ha ka liang ka ïoh ka kot ha ka Sorkar India. Hynrei ka jingsynshar ïa ki marpoh khyndew jong ka, ka ïakynduh ïa ki jingeh ha ka liang ka jingsynshar namar ki jingbym shai ha ka aiñ kumba jia ha Nagaland.

Shuh shuh, ki jingïaleh ba dang shen hapdeng ka jingsynshar tynrai jong ki riewlum Mizo bad ki jingbthah synshar ba mynta, kum ki elekshon shnong ba la bthah da ka ïingbishar High Court, ki pynpaw ïa ki jingduna trei kam jong ka Article 371G ha kaba pynneh pynsah ïa ki rukom synshar shnong. Kine ki jingeh ki pynpaw ïa ka jingdonkam ïa ki aiñ kiba kham khlaiñ ban ïada ïa ka jingsynshar shimet lade jong ka Mizoram katba dang pynthikna ïa ka jingsynshar kaba treikam.

1. Ka jingpyndonkam ïa ki marpoh khyndew .

Kum ka Nagaland, ka Mizoram ka ïakynduh ïa ki jingeh kiba khraw ha kaba pynskhem ïa ka jingsynshar halor ki marpoh khyndew jong ka. Wat la ka Article 371G ka ai ïa ka bor synshar laitluid ïa ka ïing dorbar thaw aiñ jong ka jylla halor ka jingpynïaid ïa ka khyndew bad ki marpoh khyndew, hynrei ka Sorkar India ka dang bat ïa ka bor ba hajrong halor ki marpoh khyndew bad ki khlaw hapoh ka Entry 53 jong ka Union List, kaba synshar ïa ka jingpynïaid bad jingpynroi ïa ki jaka tih umphniang bad ki marpoh khyndew kumjuh ruh ïa ki khlaw ki btap. Hangne nga hap ban pynshai ba ka jingong ba yn ïoh Article 371 ha Meghalaya ki paidbah ki lah ban siat mrad pom dieng katba mon ka long kaba ïalam bakla ïa ki paidbah. Namar ba ki aiñ ka Sorkar India kin trei kam beit bad ym nang jynjar ki paidbah.

Ki mat ba kongsan:

* Ka Jingsynshar kaba don pud halor ki marpoh khyndew:

Watla ka Article 371G ka ong ba ka khyndew bad ki marpoh khyndew jong ka ki dei ki jong ki briew jong ka Mizoram, hynrei ka Sorkar India ka bat lakam ïa ki bynta ba kongsan kum ka umphniang, ki marpoh khyndew, bad ki khlaw.

Kumta, ka Mizoram kam lah ban pyndonkam laitluid ïa ki marpoh khyndew jong ka khlem ka jingmynjur jong ka Sorkar India kaba khanglad ïa ki lad kamai jong ki Mizo.

* Ka jingpynslem ha ka kam jingpynroi bad ki jingtei:

Ki kyndon khlaw ba la pynjari katkum ki aiñ jong ka Sorkar India, kum ka aiñ pynneh pynsah ïa ki khlaw, ka Forest Conservation Act 1980, bunsien ki pynslem ïa ki projek pynroi kiba kongsan.

Kum ka nuksa, ka jingshna surok bad ki projek pynmih bor ding ki la sahkut namar ki jingïaleh pyrshah ïa ka jingpynneh ïa ka mariang hapdeng ki aiñ jong ki jylla katkum ka Article 371G bad ki kyndon ki aiñ ka Sorkar India.

* Ka jingshaniah ha ki jingpynjari jong ka Sorkar Pdeng:

Ka sorkar Mizoram bunsien ka hap ban ïa kren bad ka Sorkar India ban pyntreikam ïa ki polisi kiba ïadei bad ka jingtih mawshun, ka jingpynkhuid ïa ki khlaw ki btap, bad ka jingpynroi pynpar ïa ki sor bad ki shnong.

Kane ka jingteh lakam ka ïa pyrshah ïa ka jinglong jingman jong ka Article 371G, kaba la dei ban ai ïa ka Mizoram ïa ka jingsynshar lade hi halor ka khyndew ka shyiap bad ki marpoh khyndew.

Ka jingeh haka rukom synshar: Autonomy (Synshar lade) vs. Dependence ( jingshaniah ha kiwei)

Wat haba la ai ïa ka riti synshar kaba kyrpang , hynrei ka Mizoram ka dang shaniah ha ka Sorkar India ha ka liang ka pisa ka tyngka, kaba pynlong ïa ka jingsynshar lade hi jong ka tang kum ka dak ban ïa kaba ka treikam shisha.

Ki mat ba kongsan:

Ka jingshaniah ha ka liang ka pisa tyngka ha ki jingai jingïarap jong ka Sorkar India:

Ka jylla ka duna ïa ki karkhana kiba khlaiñ kiba lah ban pynmih khajna.

Palat 80% na ka jingmih jong ka Mizoram ka wan na ka pisa jong ka Sorkar India, kaba khanglad shibun ïa ka jingsynshar lade hi jong ka ha ka liang ka pisa tyngka.

Khlem ka jingsiew khajna kaba treikam ne ka jingmih na ka karkhana, ka Mizoram ka shaniah ha ki jingai jingïarap na ka Sorkar Pdeng ban kyrshan ïa ka pule puthi, ka koit ka khiah, bad ki jingtei.

* Ka jingroi kaba slem ha ka ïoh ka kot Namar ki jingbymshai ha ka liang ka aiñ:

Namar ba ka Article 371G ka ïada ïa ka Mizoram na ka jingpyntreikam hi dalade ïa ki aiñ jong ka ri, katto katne ki kyndon jong ka ïoh ka kot bad ka pisa tyngka kim treikam lymda ka ïing dorbar jong ka jylla ka pdiang shai ïa ki.

Kane ka la pynmih ïa ka jingbym thikna hapdeng ki nongbei tyngka bad ki kam khaii, kaba pynduh mynsiem ïa ka jingroi jingpsr jong ki riew shimet.

Ka jingpyntreikam kaba don pud ïa ki rukom synshar ba mynta:

Ka rukom synshar jong ka jylla ka dang ïai bteng ban treikam hapoh ki rukom synshar tynrai, kaba pynmih ïa ka jingbymlah ban pynbiang ïa ki jingshakri paidbah kiba mynta.

Ka mat kaba kongsan ka long ka jingïaleh hapdeng ki tnad synshar tynrai bad ki jingdonkam synshar jong kane ka juk ne ki jingsynshar Municipal hapoh ka Article 243 kaba ïalam sha ka jingpynslem ka jingtreikam ki bor synshar ka jylla Mizoram.

3. Ka jingïaleh ha ka elekshon Municipal: Traditional Governance Synshar Trai Ri) vs. Modern Administrative Mandates Ki rukom synshar thymmai)

Ka mat kaba kongsan jong ka jingïakynad ha ka jingsynshar jong ka Mizoram ka long ka jingpyntreikam ïa ki elekshon ha ki nongbah,(Municipal elections) kaba katto katne ki dorbar riewlum tynrai ki shim ba ka long ka jingma ïa ka bor synshar jong ki.

Ka bynta jong ka jingïatakhuh:

• Traditional System Synshar Trai Ri) vs. Constitutional Mandates (Synshar hapoh ka Article 243):

Ka Mizoram ka don ïa ka rukom synshar trai ri kaba la slem bha ha kaba ki shnong, kiba la synshar da ki bor synshar riewlum tynrai, ki peit ïa ka jingsynshar shnong.

Ka jingpyntreikam ïa ki elekshon ha ki nongbah, ba la bthah da ki kyndon jong ka riti synshar hapoh ka Bynta IXA (Ki Nongbah), ka tuklar ïa kane ka rukom synshar jaitbynriew kaba la rim bha.

Ki Elekshon Municipal ba la hukum da ka Kashari High Court:

Ka High Court kaba don ka bor ban rai ha kiba bun ki mukotduma, ka la pynskhem ïa ka jingdonkam jong ki municipality ha ki jaka sor ha Mizoram, da kaba kdew ïa ki jingdonkam jong ka riti synshar na ka bynta ka jingsynshar paidbah.

Ïa kane ka jingbthah la ïohi ba ka long kaba palat ïa ka kyndon 371G, kaba ïada ïa ki rukom synshar tynrai jong ka Mizoram.

* Ka jingpyrshah na ki jaka synshar tynrai:

Bun ki nongïalam riewlum Mizo bad ki kynhun saiñ pyrthei ki pyrshah ïa ka elekshon ha ki nongbah, namar ki tieng ba:

• Ki Dorbar tynrai (Village Councils) kin duh noh ïa ka bor.

• Ka jingsynshar lade hi jong ki jaitbynriew Mizo kan sa jah noh hapoh ka rukom synshar paidbah thymmai jong ki sor ha Mizoram.

• Ka jingktah jong ka saiñ pyrthei nabar (na ki seng riewlum) kan pyntlot ïa ka jingsynshar hi jong ki riewlum.

* Ki jingpynslem ha ka jingpyntreikam:

o Ka sorkar Mizoram ka la pynslem ban pyntreikam ïa ka elekshon ha ki katto katne ki jaka, da kaba kdew ïa ka jingsngewkhia halor ka jingbymsuk ha ka imlang sahlang bad ka jingpynneh pynsah ïa ki riti dustur jong ka thaiñ.

o Hynrei ka Sorkar India bad ka tnad bishar ki dang ïai bteng ban pynbor ban pyntreikam ïa ki, da kaba kynthoh ba ka jingsynshar sor ka dei ban ïahap bad ki nongrim synshar paidbah jong ka Riti Synshar ka Ri India. 

4.Ka jingïaleh kaba mih na ki jingpyntreikam.

Ka jingpynjot ïa ka bor jong ka Article 371G: Ka rai jong ka ïingbishar ban pyntreikam ïa ki elekshon ha ki sor wat hapdeng ka jingpyrshah jong ki nongshong shnong ka buh ïa ka nuksa ban pynduh ïa ka Article 371G ha kiwei pat ki kam.

Lada lah ban pynjari ïa ki elekshon ha ki sor watla ka Mizoram ka don ha ka kyrdan ba kyrpang, kiwei pat ki polisi jong ka ri ruh lah ban pynjari kumjuh khlem ka jingmynjur jong ka ïing dorbar thaw aiñ jong ka jylla Mizoram.

Ka jingpyntlot ïa ka jingsynshar tynrai:

Ka bor jong ki dorbar riewlum ka nania hïar suki suki katba ki rukom synshar ba mynta ki nang ïoh jaka.

Kane ka lah ban wanrah ïa ka jinghiar ha ka jingshim rai katkum ka imlang sahlang, kaba la don ka bynta kaba kongsan ha ka histori ha ka jinglong shngaiñ jong ka Mizoram.

Ka jingma jong ka jingbymsuk ha ka imlang sahlang bad ka saiñ pyrthei: Ïa ka jingpynjari ïa ki urban municipalities la ïohi kum ka sienjam sha ka jingpynduh ïa ki riti ki fustur kaba kham heh, kaba bun ki Mizo ki pyrshah.

Lada ki rukom synshar tynrai ki duh noh ïa ka jinglong hok, ka lah ban wanrah ïa ka jingkynthoh pyrshah na ki seng riewlum bad ki kynhun saiñ pyrthei.

5. Ki jinghikai na ka bynta ka Mizoram.

*Pynkhlaiñ ïa ka rukom treikam jong ka Khyrnit kaba hynriew:

Ha ka jaka ban shaniah tang ha ka Article 371G, ka Mizoram ka dei ban pynbor ban pynïar ïa ki jingïada jong ka Khyrnit kaba Hynriew ban pynskhem ïa ka jingsynshar lade hi jong ki riewlum Mizo.

* Pynshai ïa ka bynta jong ka jingsynshar tynrai bad ka jingsynshar mynta:

Ka sorkar Mizoram ka dei ban batai shai kumno ka jingsynshar jong ka 

municipal kan lah ban ïadon ryngkat bad ki Dorbar synshar tynrai.

Kane kan lait na ki jingïaleh pyrshah ki aiñ ha ki por ban wan bad kan ïada na ka jingshah pynjot jong ka bor synshar trai ri ka jaitbynriew Mizo.

*Pynbeit ïa ki Aiñ kiba synshar ïa ka khyndew, ki marpoh khyndew, bad ka jingsynshar shnong:

Ym kum ka Nagaland, kaba ïakynduh ïa ki jingïakynad ha ka liang ka aiñ halor ki kyntien ba shai jong ka Article 371A, ka Mizoram ka dei ban buh kyndon ïa ki jingïada aiñ kiba shai na ka bynta ka jingsynshar lade ka jaitbynriew Mizo ka jong ka.

Ki pasoh :

 Ka jingshem jong ka Mizoram hapoh ka Article 371G ka pynpaw ïa ki jingduna ha ka rukom shna ïa ka rukom synshar trai ri hi jong ka. Wat lada la ai ïa ki kyndon riti synshar ba kyrpang:

1. Ka jylla ka dang shaniah ha ka Sorkar India ha ka liang ka pisa tyngka.

2. Ka don ka jingsynshar kaba don pud halor ki marpoh khyndew jong ka.

3. Ka jingpynjari ïa ki elekshon municipal ka buh jingma ïa ka rukom synshar tynrai jong ka Mizoram.

Ka jingïakynad hapdeng ka jingsynshar jaitbynriew bad ki jingbthah jong ki nongsynshar katkum ka riti synshar ka dei ka mat kaba nangroi kaba lah ban buh ïa ki nuksa aiñ ban pyntlot ïa ka jingsynshar hi jong ka Mizoram. Ban weng ïa kine ki jingeh, ban pynkhlaiñ ïa ka Khyrnit kaba hynriew bad ban pynbeit ïa ki aiñ kiba shai halor ka jingsynshar shnong ki dei ki sienjam kiba donkam ban pynneh pynsah ïa ka jinglong kyrpang jong ka Mizoram katba dang ïadei bad ki nongrim jong ka synshar paidbah.

Balei ka Article 371 ka lah ban pynthut ïa ka synshar khadar ka jylla Meghalaya

Da kaba shim jinghikai na ki jingduna bad jingdkoh jong ki Article 371A bad 371G, ka jingpynrung ïa ka Article 371 ha Meghalaya ka lah ban pynjur ïa ki jingeh ha ka synshar khadar khlem da pynbeit ïa ki jingdonkam ba kyrpang jong ka.

1. Ki jingsynshar kiba ïa tyngkhuh bad ka Schedule kaba hynriew .

Ka Meghalaya ka la ïoh lypa ïa ka jingsynshar hi hapoh ka Sixth Schedule, ha kaba ki ADC kum ka KHADC, GHADC bad JHADC ki thaw aiñ halor ka jinglong kyrpang ka jaitbynriew, ka khyndew ka shyiap, bad ka riti dustur. Ka jingpynrung ïa ka Article 371 ka lah ban pynmih:

* Ki jingïaleh pyrshah ha ka bor synshar: Ki ADC bad ka sorkar jylla ki lah ban ïaleh pyrshah halor ka bor synshar, khamtam eh ha kaba ïadei bad ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew bad ka jingpyntreikam ïa ka aiñ.

* Ki jingbymlah treikam ha ka rukom synshar: Ka jingïapher ha ka rukom synshar ka lah ban pynslem ïa ka jingshim rai, kumba la ïohi ha Nagaland.

2. Ki jingbymshai ha ka jinglong trai ïa ki marpoh khyndew .

Ka jingïaleh jong ka Nagaland ïa ka kyndon IV jong ka kyndon 371A ka pyni ïa ka jingma jong ka kyntien aiñ kaba khlem shai hapoh ka Article 371 A bad 371 G. U dewiong bad u mawshun jong ka Meghalaya u lah ban long ka daw jong ka jingïakynad hapdeng ka jylla, ki ADC, bad ka Sorkar India, kaba pynthut ïa ka jingbei tyngka bad ka roi ka par. Ka jingkhang tih bad kit dewiong ha Meghalaya ka la pynjynjar ïa ki paidbah. Kaba don book ka long ba ka mih ka jingshai kaba la wanrah da ka rai jong ka ïingbishar ba ha khlieh duh ha ka Civil Appeal jong u snem 2018 (kynthup ïa ka State of Meghalaya vs. All Dimasa Students Union & Ors., C.A. No. 10720/2018, bad ki mat kiba ïadei) tarik July 3, 2019 kaba pynskhem ïa ka hok jong ki Khasi- Jaiñtia bad Garo rhalor ka khyndew kynthup ïa ka hok jong ki marpoh khyndew. Hynrei ka Apex Court ka la rai ruh ba ki aiñ pdeng kum ka aiñ the Mines and Minerals Regulation and Development Act, 1957 bad ki aiñ pdeng kiba ïadei bad ka khlaw bad ka mariang kin dang treikam ka la pynmih ïa ka jingeh ha ki rukom treikam bad ki jingeh haduh mynta. Ryngkat bad ka jingbamsap bad ka jingmih jong ki nongkhaii beaiñ kita ki “High level” ha ka kam dewiong ym don ka lad kaba lah ban ïohi ha khmat ban pynlait ïa ki lad ka jinggtih dewiong bad mawshun kito ki ba trei rit bad ki trai jaka.

 3. Ka lah ban shah kyntait ka synshar trai ri .

Ka jinglong jong ka Article 371 ban plied ïa ki jingsynshar ka Sorkar India kan sloit ïa ka bor ha ka kyrdan jong ka jylla ka lah ban pynduh ïa ki tnat synshar trai ri kum ki Syiem, ki Nokma, bad ki Dolloi. Kine ki rukom synshar la buh kyrpang hapoh ka Sixth Schedule ba shapoh ki long kiba kongsan bha ha Meghalaya. 

4. Ka jingpyndonkam bakla ïa ka bor bad ka jingjyllei ka jingbamsap ha ka saiñ pyrthei .

U nongai jingmut u Imkong L. Imchen u la pynpaw ba ïa ka Article 371A la pyndonkam da ki riew pawkhmat shimet shimet ha ka saiñ hima sima ha Nagaland na ka bynta ka jingmyntoi shimet, kaba pynjur ïa ka jingbsnsap da ki Nongsynshar. Ka Meghalaya ka don ha ka jingma ban mad ïa ki jingmih ki jingeh kiba kum kine, ha kaba ka jingpynlong pdeng ïa ka bor katkum ka Article 371 ka lah ban pynmih ïa ka jingleh donbor ha ka saiñ hima sima ban duhnong ka jaitbynriew hi baroh kawei.

5. Ki jingeh ha ka imlang sahlang bad ka saiñ hima sima

Ki jaitbynriew riewlum jong ka Meghalaya ki kynthup ïa ki kynhun bapher bapher—ki Khasi, ki Jaiñtia, bad ki Garo bad kiwei kiwei—kawei pa kawei ka don la ka jong ka rukom synshar. Ka kyndon 371 ka lah ban pynmih ïa ka jingïakhun hapdeng ki jaitbynriew na ka bynta ki marpoh khyndew bad ka bor synshar, kaba lah ban wanrah ïa ka jingbymshongsuk ka jylla.

Ka jingthmu ban pynkhlaiñ ïa ka Khyrnit kaba hynriew .

Ban ïa kaba pdiang ïa ka Article 371, ka Meghalaya ka dei ban pynleit jingmut ha kaba pynbha ïa ka Khyrdit kaba Hynriew da ka State Chapter kaba kyrpang kaba pynpaw ïa ka jinglong kyrpang jong ka jaidbynriew ai jait kmie bad ki jingdonkam ha ka synshar khadar. Kane ka lynnong ka dei ban ïadei bad kine harum:

1. Ka jingithuh ïa ka Rukom ai Jaitkmie:

Ka rukom hiar pateng jong ka jingai jaitkmie dei ban ithuh da ka riti synshar ka ri India, ban ïada ïa ka hok jong ki long kur long jait ha ka spah ka phew bad ka jingsynshar.

 4. Ka jingpynbeit ryntih ïa ka hok khyndew .

Ka jinglong trai ïa ka jaka jong ki paidbah, ka mawjam jong ka jinglong jaitbynriew jong ki paid Hynniewtrep bad Garo ka Meghalaya, ka dei ban long kaba la buh kyndon khnang ban ïada na ka jingshah lehbein ha ki briew kiba nabar. Kat kum ka rai ka Supreme Court halor kane ka bynta.

3. Ka jingpynkupbor ïa ki rukom synshar tynrai.

Dei ban pynkhlaiñ ïa ki treikam ki Syiem, ki Nokma, bad ki Dolloi da ka jingithuh jong ka riti synshar ka ri India bad ka jingkyrshan pisa ban pynneh pynsah ïa ki rukom synshar tynrai jong ki paidbah trai ri jong ka Meghalaya.

4. Ka Rukom Pynroi salonsar

Pynlong ïa ka rukom ïatreilang hapdeng ki ADC bad ka sorkar jylla ban pynthikna ba ki projek pynroi kin burom ïa ka jingsynshar lade bad ki hok jong ki paidbah.

5. Peit bniah ïa ka Para 12A(b).

ka pynkupbor ïa u President ka Ri India ban pan jingmut na ki jaka trai ri hapoh ki District Council shwa ban pyntreikam ïa ki aiñ jong ka Parliament, ban pynthikna ba ki polisi kin ïahap bad ki jingdonkam jong ki jaidbynriew Khasi Jaiñtia bad Garo. Donkam ban pynkylla ïa ka Khyrnit kaba Hynriew ne Sixth Schedule namar ba kane ka bor mynta ka don ha u President ka Ri India. Ka dei ban wan phai shu u Lat ka Meghalaya.

6. Ka jingpynkupbor ïa ki ADC ha ka liang ka pisa tyngka.

Pynlah ïa ki ADC ban ïoh beit ïa ka central funds ne kaba bei pisa ka Sorkar India, pynduna ïa ka jingshaniah ha ka sorkar jylla bad kyntiew ïa ka jinglah jong ki ban pyntreikam ïa ki aiñ bad ban shim ïa ki kam pynroi da kaba biang jingkheiñ.

Ka jingpynkut: Ka jingdawa ïa ka Article 371 ha Meghalaya ka pyni ïa ka jingsngewkhia shaphang ka jingïada ïa ka jinglong jaitbynriew bad ka khyndew ka shyiap. Hynrei ki jinghikai na ka Nagaland bad Mizoram ki pyni ba kum kine ki kyndon bunsien kim lah ban pyndep ïa ki jingkular jong ki, kaba pynmih ïa ki jingïaleh pyrshah ha ka bor bad jingsynshar ka Sorkar India ka jingpynkylla ïa ka saiñ pyrthei ka bym shai bad ka jingbymlah ban treikam.Ka jingpynkhlaiñ ïa ka Khyrnit kaba Hynriew ne Sixth Schedule da ka State Chapter kaba kyrpang kaba ïadei bad ki jingdonkam jong ka Meghalaya ka ai ïa ka lad kaba kham lah ban treikam janai. Da ka jingpynkylla ( Amendment) kaba 125 jong ka Riti Synshar ka Ri India kaba dang wad ban pynkylla ïa ka Khyrnit kaba Hynriew ne Sixth Schedule kaba dang sahteng, kane ka dei ka por kaba biang eh ïa ki jaidbynriew Khasi Jaiñtia bad Garo jong ka Meghalaya ban ïawan lang ban ïoh ïa ka jingithuh kaba biang ïa ka ka jong ka riti ka dustur ha ka rukom synshar khadar bad ki hok kiba ïadei bad ka halor ki riti dustur, ki khyndew ki shyiap bad ka longdur ka Jaidbynriew. Da kaba pynbeit ryntih ïa ka rukom ai jait kmie, ban ïada ïa ka hok halor ka khyndew ka shyiap, bad ban pynkhlaiñ ïa ka jingïatreilang hapdeng ki ADC bad ka sorkar jylla, ka Meghalaya ka lah ban pynneh ïa ka jinglong jong ka katba ka dang kyntiew ïa ka roi ka par kaba pura. Kumba u Nongai buit u Myntri Rangbah ka Nagaland u Mr. Imkong L. Imchen u ong ka long kaba biang bha, Ki kyndon sin hapoh ka Article 371 A ki bym shai ki lah ban long “ba pynklumar” bad pynïapra ïa ka imlang sahlang” kumba jia ïa ki Naga —ka jingjot kaba ka Meghalaya ka dei ban kiar da kaba pyntreikam janai ïa ki bor kiba la don lypa