KA MAÏAN BAD KA SAÏAN U KHASI HALOR KA DIENGIEI

BABU KULAR KHONGJIREM

Mynshem taïew, ki nongpule ki la ïoh ban pule bad ïoh jingshai khyndiat shaphang ka saïan (science) u Khasi hyndai halor ka snam shi ing shi sem (genetic family). Mynta ka taiew pat ngin ïa pule pat sa shaphang ka maïan Blei u Khasi halor ka khana shaphang ka Diengiei hyndai. Ka khana jong ki longshwa-manshwa jong ngi ka ïathuh ba hyndai kulong kumah, hadien kata ka Sotti Juk (ka juk jong ka Hok ka shi kyntien), ka wan sa ka juk jong ka Diengiei (ka Juk jong ka pap ka sang).  Ka dei ruh kata ka juk kaba la synshar bad pynïaid da ka pap ka sang, ka sniew ka smeh suda, ka thok ka shukor bad ka arsap ka ar phong suda ïa u khun bynriew kumba long kane ka Kuli juk jong ngi mynta. Hynrei, da ka jingïarap bad jingbatai lem ka sim Phreit, u khun bynriew (u Khasi mynshwa) u la lah ban pnkhyllem biang ïa kata Diengiei hapoh ka jingïalam jong uta u Sormoh u Sorphin,u Biskorom bad kiwei kiwei.

U Khla uba la ju wan ban jliah manla ka miet ïa kata ka Diengiei ba kan dap doh biang, u la ngat bad kum nguid lang ïa u sdie, ka wailyngngong (wait lyngkut ba ju pom ïa ki dieng heh).  Kata ka Diengiei ka la kyllon shisha bad taplup ïa ka ri Khasi-Jaiñtia baroh kawei.

Ki Khasi hyndai ki ong ruh, ba ha kito ki jaka kiba ngat ne ban ki tnad Diengiei, ki jaka ki la kylla them bad ha kito pat kiba lait na ki tnad Diengiei, ki jaka ki la kylla long lum ha ri Khasi-Jaiñtia jong ngi.  Ha kito ki jaka ba ki ngat ne ban ki tnad Diengiei ba kham heh, ka them (valley) ka kham heh bad kham jylliew katba ha kito pat ki jaka ba ngat kiba kham rit,  ki kylla them kiba kham rit bad kham jyndong.  Ki lum ruh ki don kiba kham heh ne kham jrong bad don ruh kiba kham rit bad kham lyngkot katkum ka jingheh ne jingrit bad jingkhlaiñ bor jong kita ki tnad Diengiei.

Ki ong ruh, hana, ba dei na ka jingpyut jong kita ki tnad Diengiei kiba la khyllem bad pyiar kylleng ka ri Khasi-Jaiñtia hyndai ba sa kylla ne mih ki mar poh khyndew kylleng ka ri Khasi-Jaiñtia jong ngi. Ka jingkynrei jong ki mar pohkhyndew (minerals) kum u dewïong, u mawshun, u mawleiñ bad kiwei kiwei ha ri jong ngi ka dei na ka jingpyut noh ka Diengiei da ki spah million snem mynshwa.  Hynrei ha kito ki jaka ba ki tnad Diengiei ki kham don kiba kham sad (kha-ngai dieng), ki kylla ruh sha ki marpoh khyndew ba kham kordor bad kham khlaiñ bor kum u Uranium sha ki thaiñ Wahkaji-Damïasiat bad kiwei kiwei.

Kane ka maïan Blei u Khasi hyndai ka la pynkyndit bad pynlyngngoh lut ïa ki ‘riewstad saïan (geologists) kiba la pynshisha ba kine ki mar poh khyndew ki mih na ki daw jong ki jingpyut noh jong ki dieng ki siej, ki jaboh jabaiñ (sediments) hajar bad phew hajar snem mynshwa.  Kine ki sediments ki kylla long noh kum ki maw (rocks) ba la ju tip kum kita ki Sedimentary Rocks. U mawshun, u dewïong, dewbyrtha bad kiwei kiwei ki dei ki Sedimentary Rocks katkum ki Geologists.

Haba kumta, hato kham stad ki Khasi hyndai ne kham stad ki riewstad saïan (geologists) jong kane ka juk mynta ne? Ngin ieh ha ki nongpule ba kin pyrkhat bad bad wad bniah (research) halor kane ka phang.