Mano ban duwai na ka bynta ka ri?

Kyrsoibor Pyrtuh

Ka jingduwai ka long u thiedsnam jong kano kano ka kynhun, la ka long ka Longïing, longsem, ka Kur, ki Seng Niam, ki Balang, ki Seng Bhalang bad wat kito kiba ngi sin ba ki dei ki bym ngeit blei, kine ruh bunsien ki ju puson shaphang U ne ki Blei. Ym don jingïapher jingmut halor kane ka phang ba ka jingduwai ka dei kaba u briew ne ka briew ne ka kynhun briew ki ïakren, ki ïasaid bad ïapan-ïakyrpad na U ne Ka ne Ki Blei kiba pher ba ki ngeit bad mane.

Ka Ri Hynñiewtrep bad ki jingngeit bapher:U Bah L. Gilbert Shullai u ong, “Talwiar u Sohpetbneng don bun ki seng niam, kur bad hima…” Bad ha ka Ri Hynñiewtrep ki kur kiba pher ki pynlong ïa ka Jaidbynriew bad kine ki kur ki shong ki sah ha ki thaiñ kiba pher, kum ka thaiñ pnar,  thaiñ war, thaiñ phlang, thaiñ bhoi bad thaiñ Lngam. Ha kine ki thaiñ, ki kur ki kha ki kren da ki ‘tein shnong, ki‘tien thaiñ kiba pher bad ha kine thaiñ ki ïeng bad ki jah ki Hima kiba pher. Man la ka thaiñ ki don ruh la ka lariti, ka shad ka kmen, ka rwai ka siaw kiba pher bad ki mane blei, ki nguh blei bad lehniam ha ki rukom kiba pher katkum ka jaka ne ka thaiñ ne Hima ba ki im. Kum ka nuksa, ka Hima Sohbar bad ki khun ki hajar jong ka ki mane ïa kawei ka Blei kaba ki nam kum ka ‘Lei Kharai bad ruh ki don sa uwei u Blei uba ki khot u Woh Riang, une u Blei u shong shabar jong ka khyrdop Sohbar, hapoh uwei u maw.

Shuh shuh hapdeng ki khun Hynñiewtrep, ka niam ka dei ka niam ïing bad shikur shikpoh ki don la ka niam ka rukom bad la ki Blei ki dkhen. Ha ka Pateng Khristan June 1957 la thoh shaphang I Rai Bahadur Dhory Ropmay kumne, “Namar ba i Rai Bahadur i kwah eh ban leit shongskul sha Calcutta, kiba ha ïing ha sem ki la ïakylli ïatohkit na u ‘lei ïing… Shaphang kaba leit shongskul i Rai Bahadur sha Calcutta ka dorbar ïing ka la long hakhmat u ‘lei ïing uta u la ieng rangbah bad u la ong, ‘Phah hiam haliar jong nga’ (Phah, ym lei lei, ngan kitkhlieh ma nga)” Man la ki kur ki don la ki jong ki khana niam bad ki Blei ba ki nguh ki dem bad ki phan ki kyrpad.

Ka Ri Hynñiewtrep bad khamtam ka Nongbah Shillong ka la ïakyrshut met ruh bad ki niam kiba pher kiba la wanrah na shabar da ki riewniam, ki missionary ne ki nongïalap bapher kiba la wan ban ïathuh bad ïalap shaphang jong U ne ki Blei ba ki ngeit bad ki jinghikai niam jong ki naduh ka spah snem ba khat khyndai. Nalor ka Balang Methodist na Wales bad ka Catholic Mission, kiba long ki kynhun Balang Khristan kiba khlaiñbor bad kiba la suhthied kylleng ka bri Hynñiewtrep, ka Brahmo Mission, Ramkrishna Mission, ka Hindu Mission bad kiwei ki la treikam ha kine ki lum Khasi. Hynrei kham ha shuwa ïa kine, kumba ha ka spah snem kaba khatlai la ïathuhkhana ba ki khun ka bri Hynñiewtrep ki la ju ïohsngew ïa ki jinghikai niam Islam bad don ruh kiba la pdiang ïa ka, ha ka jingïalap bad jinghikai jong ki riewkhuid ka niam Islam (Sufi saint), kiba ju rung ju mih na ka thaiñ Sylhet.  Haduh mynta ka jingdon briew haba kheiñ na ka niam hapoh ka Jylla Meghalaya ka long kumne- kumba 80% na ki Khasi ki dei ki Khristan, ki Hindu ki don kumba 11.50%, ki Niam Tynrai ki don kumba 8.7% bad kiba ngeit ha ka niam Islam ki don tang kumba 4.40%. Na ka Census ka paw shai ba ki Khristan ki dei kiba bun briew tam ha ka Jylla Meghalaya.

Ka Jingduwai: Ka jingduwai ka long kum ka jingbuh Phan jingbuh Kyrpad hakhmat U Blei Trai Kynrad Nongbuh Nongthaw. Katkum i Babu H.O Mawrie, “Ka jingbuh Phan jingbuh Kyrpad ha u Khasi ka mih na ka jingduna kaba don ha ka kur ka jait ne ka ïing bad ka kpoh…Ka longbriew ka long ka bym lah ïai biang namar ba u briew u biang hawei hynrei u duna pat hawei, u syrdep nawei hynrei ka pei nawei pat, u pynbeit nawei hynrei ka kynriang nawei pat bad bunsien u shu poi sha ka dum bad ka lyngngoh…Haba ka long kumne, ka wan ka jingpyrkhat ba lehse kan bha ïa u ban leit sha u Blei khamtam eh tang ha kita ki bynta kiba u kham duna…bad kham dem kham nguh ïa U Blei Trai Kynrad ha kita ki bynta jong ka jingim kiba kham donkam. Dei hangne ba la mih ka jingbuh Phan jingbuh Kyrpad ïa u Blei…Ki shnong ki raij bad ki hima ruh ki don la ki jong ki phan ki kyrpad kata kat kum ka jingdonkam jong ki bad ka jingbuh Phan jingbuh Kyrpad ïa ki ruh ka long katkum ka jingaibor ai hukum u Blei…Ha kiba bun ki shnong bad ki jaka ha sawdong ka Ri don kiba shim ïa ki Ryngkew ki Basa kum ki Phan ki Kyrpad bad kine ki wan ha ka dur jong ki ‘Leimuluk ki ‘Leijaka bad ki ‘Lei-shnong ki ‘Lei-thaw…Ka jingbuh Phan jongbuh Kyrpad ka long ka jingïaleh bad jingpyrshang jong u briew ban kham jan sha u Blei khamtam ha ki bynta kiba u sngew ba kiei kiei baroh ki shong tang ha ka jingïarap U Blei…”

Ka niam Khristan ruh ka hikai bad ban jur ha ki riewngeit ba kin pule tista ïa ka Ktien U Blei ne ka Baibl bad ban ïakren, ïasyllok bad u Blei lyngba ki jingduwai khlem da pud. Ha ki khep ki khep lei lane ha ka saw ka sian, ka niam Khristan ka dawa bad hikai ban duwai shah jingit, khnang ba yn lah ban pyndem ne pynphai ïa mon jong u Blei sha kaei kaei kaba ki paidbah riewngeit ne nongduwai ki pan bad ki kyrpad.

Haba ïakren shaphang ka jingduwai, U Jisu Khrist u hikai ïa ki synran bad ki Khristan da ka jingduwai kaba suk, kaba jem ban sngewthuh bad kaba ïadei sbak bad ka jingim kaba man la ka sngi- U ong, “Haba phi duwai wat bunktien bieit…hynrei phin duwai, ‘Ko Kpa jong ngi uba ha bneng, long bakhuid ka kyrteng jong Me. Wan ka hima jong me ha ka khyndew, kumba ha bneng. To ai ha ngi mynta ka jingbam jong ngi kaba ha la ka sngi. To map ïa ki ryngkang jong ngi, kumba ngi ruh ngi map ïa kiba lehsniew ïa ngi. To wat ïalam ïa ngi sha ka jingpynshoi…(Mathaios 6:5-13)”. Ki kyntien ki long kiba jem ba ki riewpaidbah ne ki riewmadan ki suk ban sngewthuh bad ki kyntien jong kane ka jingduwai ki shat phalang ïa ka jingïakhun, jingïaksaid jong ka jingim bad ka jingïasaid jingïapan na u Blei.

Ka jingduwai na ka bynta ka ri bad ki jaidbynriew ha Khyndai Lad: Ban duwai na ka bynta kano kano ka daw kaba shongnia ka long kaba donkam bad man la sngi ruh ngi ïapan ïakyrpad ban jop ha ka jingïaksaid jong ka jingim. Hynrei ki don ruh ki por ba shi Kynhun ne shi Balang ne shi Seng ki sngew dei ban da mih paidbah sha madan ban duwai ban kyrpad ïa u Blei na ka bynta kino kino ki mat ki jura kiba ki sngew shon. Kane ka la jia dang ha kane ka taïew ba la lah, ha ka 19 Risaw 2025, ba kawei ka kynhun jong ki riewngeit Khristan ka la pynlong ïa ka jingduwai kaba kyrpang kaba ki la nam, “Ka Jingduwai na ka bynta ka Ri bad Ki Jaidbynriew Ha Khyndai Lad”. Ym tang ka jingduwai, hynrei ha katei ka jingïalum lang jong ki nongduwai bad ki paidbah ba bun la pynlong ruh ïa ka jingrwai ïaroh bad jingïalap na ka Bible bad na ka phang jong ka jingngeit Khristan. Ha ka jingïalap la kdew ïa ki mat ki jura kiba la pynsngew ba ki dei ki jingeh bad ki jingma kiba ktah ïa ka Ri bad ïa ki jaidbynriew. Kita ki jingeh ne jingma ne jingsniew kiba la la tah matïong ïa ka Ri, ki Jaidbynriew, ka Nongbah Shillong ne ka Jylla la kdew ba ki long kine (i) jingïaid ne jingleh nuti ki briew ha Nongbah Shillong, (ii) ka jingleh tam pud ha ki “club” (i) ka jingkha?i bad jingdih drok (iv) “ki kynroh jong ka jingdum” (v) “ki ksuid ki khrei” (vi) ki nongrwai kiba siew remdor kiba wanrah da ki ktien khlemakor, kiba rwai ïa ki jingrwai kiba wanrah ïa ki jingtim ïa ka Nongbah…”

U nongïalap u pynsngewthuh ba ka Nongbah Shillong, ka Ri bad ki Jaidbynriew ki don ha ka thma pyrshah ïa kine ki jingsniew. Ha ka jingshisha, ki jingeh kiba don ha ka Nongbah Shillong ne ka Ri ne Jylla kim dei tang kine. Ki jingeh, ki jingsniew bad jingdukha mynsiem ki snoh rynjaiñ kat shaba phai. Hynrei kaei kaba ktah eh mynta kumne ka dei ka jingkyrni, ka jingdih bad jingkha?i drok, ka jingshah pynïap dusmon ki khynnah, ki kynthei samla bad jingshah leh beiñ ki rangli ki juki. Ka jingkyrduh kam ki samla, ka bamsap, ka jingshah leh beiñ ki nongtrei nongbylla bad ki rit paid.

Ka Shillong na ka bynta u Jisu?: Ka don ka jingkhot ha katei ka jingïalap ba ka shillong ka dei ban long na ka bynta u Jisu. Hato ka Shillong kan dei jong u Jisu? Lehse, ha kiwei pat ki kyntien ka Shillong ne ka bri Hynñiewtrep ne Jylla ka dei ban long jong u Jisu. Kiba khot ha ka jingïalap ki don ka hok ban khot, hynrei kiwei pat ki bym don ha ka jingngeit Khristan kin smgew kumno halor kane? Kin jubab kumno ïa kane ka jingkhot? Ha ka Ri India baroh ngi don ka hok ban ngeit bad mane Blei laitluid, tangba ngim lah pat ban pynbor ïa kiwei ne ban pyntian jubor ha kiwei ba tang u Blei jong nga ne ka jingngeit jong nga kaba dei bad kaba halor tam.

Ha kine ki shi spah san phew snem tam, ka bri Hynñiewtrep ka la mad ïa ki jingïatyngkhuh hapdeng ka niam thymmai ne ka Gospel ba la wanrah da ki missionary Khristan bad ka jingngeit tynrai. Ki la don ki jingpynsngew bad wat ha ki jingthoh ruh ba la kdew ïa ka jingleh ne jingkren tohmet ki missionary ïa ka jingngeit tynrai bad ïa ka dei riti jong ki Khasi. La pynpaw lyngba ki jingthoh ba kata ka niam thymmai kan sar bad pyndam lut ïa ka dustur ka riti jong ka niam bad jaidbynriew Khasi. I Dr Homiwell Lyngdoh Nonglait haba pynmih ïa ka kot Ka Niam Khasi (1937), i thoh kumne-”Ki dak jong ka por ki maham ba lada ngim lum bad ngim thoh kloi ïa ki, ki jingkylla sted jong ka pyrthei mynta kin sa tap noh ïa ki haduh ba kin da dkut mynsiem.” Hato ka jingpyrta ba ka Shillong kan dei jong u Jisu kan wanrah biang ïa ki jingmong ba rim bad ki jingartatien ha ki para kur para kha kiba dang bat ïa ka niam tynrai, ba ka niam Khristan sa shisien kan sar naphang kat ïa ba don kumba ka la long ha ki shi spah san phew snem mynshuwa?

Ha ka Ri Laitluid, ym lah ban thep jubor ha ki rit paid da ka jingngeit jong ki heh paid. Shu buh kan long kumno lada ki heh paid Hindu kin pyrta ba ka Ri India ka dei ban long ka jong u Lord Ram? Hato ngin pdiang?

Ka jingïakynduh lang jong ka jong ka jaidbynriew: Haduh mynta ym pat lah ban shem ïa ka daw kaba biang ïa ka Jaidbynriew kaba la pynlong da ki kur ba kan ïashem bad ïakynduh lang man la ka snem ha ki Dorbar ban ïakren, ban ïatai ïa ka khia ka shon jong ka Ri bad ki Jaidbynriew. Ka jingïaseng Synod ka Balang Presbyterian lane ka Proseshon Bah ka Balang Catholic, watla ki bun briew, hynrei kim dei ka jingïalang jong ka Jaidbynriew Hynñiewtrep baroh kawei namar ba ki kur kiba dang long Chnong kim lah ban ïashim bynta ha kine ki jingïalang. Ha kajuh ka por, ka jingïalang u kur u kha ha ka Seng Kut Snem ha lympung Weiking shi sien shi snem ne ka Shad Suk Mynsiem ne kiwei pat ki shad ne lehniam tynrai ha kylleng ka Ri Khasi-Jaiñtia, kim dei ka jingïakynduh lang jong ka Jaidbynriew namar sha kine ki jingïalang ki Skur (Khristan) kim leit bad kim lah ban ïadon bynta.

Ha kine ki shiphew bad arphew snem kiba la ïaid, ngi ïohi ïa ka jingkhie rasong ki Seng Kur kiba don hapoh ka bri Hynñiewtrep. Don lei ki Seng Kur kiba la lah bha ban lum janai bad tista ïa ki Dorbar Kur. Ha kine ki Dorbar Kur ki dkhot jong ka kur ki ïakynduh kum shi kur ne shi kpoh kiba mih na kajuh ka thymmei, u thawlang bad ka ïawbei. Ha ka Dorbar Kur te kan long bieit shaba palat ban pynithuh ïa lade da ka Niam ne da ka kynhun Balang ne Seng Bhalang ne Seng Saiñ Hima. Ngim lah ban mihkhmat ïa ka Balang ne Niam ne Seng Bhalang ne Seng Politic ha ki Dorbar Kur. Lehse ki Dorbar Kur kin dei ka lympung kaba biang tam ban buh ka Phan ka Kyrpad, ban Duwai shah jingit, ban ïasaid-ïapan hakhmat U Blei Trai Kynrad na ka bynta ka Ri bad ki Jaidbynriew.  

Kane ka jingthoh ka dei ban ïatei bad ïasyllok, ym ban ïamai, ïania.