U GLOTTAL STOP HA KA KTIEN KHASI

ZAMBOLIS M. SAWKMIE

Ka Ktien Khasi ka don ha ka shibun ki kyntien kiba ha ka rukom kynnoh ïa ki, ki ïapher kawei na kawei pat. Don ki jingkynnoh kyntien kiba donkam ban hap sangeh stet eh ha shuwa jong ki thup kynnoh kiba bud. Ka jingbymsngewthuh ïa kane ka jinglong ha ki katto katne ki kyntien, ka ju pyndkoh hateng hateng ban ïoh ïa ka jingkynnoh kaba ïabiang sbiak kumba dei ban long. Ïa kane ka jingkynnoh stet eh kaba don ha ki katto katne ki kyntien la kyrdan ha ka jylli ba la khot Glottal Stop. Ha ka Phonetic (ka jingbuh jingthoh da kaba pyndonkam ïa ki dak kiba kdew ïa ki jingsawa jong ki dak thoh, bad kaba ïarap ban ïoh ïa ka jingkynnoh kaba ïabiang sbiak ïa kano kano ka kyntien jong kano kano ka ktien) la pyndonkam da u dak ? (u syriem kum u dak jingkylli tang ba um dei u dak jingkylli). 

Ha ka rukom speldak haba don u Glottal Stop, la ju pyndonkam da kine ki dak: y, e, i, u ha ki kyntien Khasi. Nuksa: La ju spel Byneng ïa ka kyntien Bneng; Riwai ïa ka kyntien Rwai; Jerong ïa ka kyntien Jrong; Duwai ïa ka kyntien Dwai; Dykhot ïa ka kyntien Dkhot; Dykhar ïa ka kyntien Dkhar. La ju shem khah khah ha ki jingrwai, ha ki jingdwai, ha ki phawar. Kane ka la ju pynshaïong ïa kiba bun, bad la ju mih teng ki jingkylli bad jingkyrpad ban pynkylla noh sha ka rukom speldak kaba beit. 

Don ruh khyndiat ki kyntien kiba la ju pyndonkam khah khah tang ba ym ju poi pyrkhat ba don u Glottal Stop. Nuksa:  Ksiar, Syaid, Syiar, Syniang, Kñia. Ka kyntien Ksiar ka don u Glottal Stop ha dien u Ks bad iar, kata Ksyiar. Ha ki kyntien Syaid bad Syiar, u Glottal Stop u la don lypa da u dak y, kata Sy-aid, Sy-iar. Ha ka kyntien Syniang, u Glottal Stop u don hapdeng Syn bad iang, tangba ym donkam ban buh namar ka dei ha kaba kut ka kynnoh kaba nyngkong bad sdang ka kynnoh ka ba-ar. Ka kyntien Kñia u Glottal Stop u don hapdeng u k bad u ñ, kata Kyñia.

Namar ka jingbympoi pyrkhat ba ha ka ktien Khasi ngin shem ïa u Glottal Stop, kumta, ka jingspeldak ïa ka jingdon jong u kam shym long kaba ryntih. Ka jingpyrshang ha ki jingthoh bapher bapher da kaba pyndonkam ïa ki jingspeldak kumba la kdew haneng, ka la long ka jingïarap ba yn lah ban kynnoh ïa ki kyntien kiba kham jwat da kaba spel suki bad ynda la sngewskhem sa lah ban kynnoh tang shisien kynnoh ïa kato ka kyntien. Kine ki la long ka jingïarap ïa ki bym dei ki Khasi kiba kwah ban nang ban pule bad kren Khasi. 

Shuh shuh ka long ruh ka jingïarap ïa ki khun Khasi Khara kiba wan na ki thaiñ bapher bapher ha kaba ka rukom kren ha ki ktien shnong ka pher na kane ka ktien pdeng.  Ban ïoh ïa ka jingmut jong kaei kaba la thoh ha kane ka thup, pyrshang ban kynnoh ïa ka kyntien rta da kaba sdang suki ban buh ar kynnoh: Ry-ta; ynda la sngew skhem sa kynnoh tang shisien da kaba pynstet sangeh hadien ka kynnoh banyngkong. Lane lah ban pyrshang da ka kyntien Shñiuh da kaba buh ar kynnoh bad spel suki kumne Shy-ñiuh; ynda la sngew skhem, sa pyndonkam ïa ka jingsangeh stet ban pynmih shabar kumba sngew ba long tang kawei ka jingkynnoh.

U Babu S. S. Majaw ha ka artikil ba la ai kyrteng “Ka Diastole bad Systole ha u Dr. John Roberts” ba la pynmih ha ka snem 2017 ha Ka Thup Sahkynmaw ïa ka Jingdap 175 Snem ki Dak Thoh bad ka Thoh ka Pule Khasi (1842-2017), u la tai bha ïa kane ka phang tang ba ym na ka ïitkhmih jong u Glottal Stop ha ka ktien Khasi.  Kaba u la tai ka long ban pynsabut da kumno lah ban tan ar kynnoh kyntien na ka kyntien kaba don tang shi kynnoh, ïa kaba la pynngat ha ka jylli jong ka Diastole. Nangta shuh shuh, u la kdew ruh da ki sabut shaphang ka jingot (weng jingkynnoh kyntien) ban pynlyngkot ïa ka kyntien, ïa kaba la pynngat ha ka jylli jong ka Systole.  La buh ïa kine ha ki ar liang ka tarajur kiba i kumba ki don mar katjuh ka dor kum ki ar liang jong ka shalyntem ka peisa nar. Ka la long ka jingnoh synñiang kaba kordor na ka rynsan seng nia jong u ha kaba tyrwa jubab ïa ka phang balei ba don ka jing-i-dkoh ha ka jingspeldak ïa ki katto katne ki kyntien Khasi kumba paw kham bun ha ki jingrwai. Hynrei, haba khmih ïa kane kajuh ka phang na ka ïitkhmih jong u Glottal Stop kane ka jingwanrah ïa ka Diastole bad Systole kam ïeng nia lait tang na ka jingpynkha jingkynnoh kyntien bad jingpynlyngkot jingkynnoh kyntien.

Ka ïitkhmih jong u Glottal Stop ka long ka lynti kaba shai ban ïarap ban sngewthuh ïa ka jinglong kyrpang kaba ka ktien Khasi ruh ka don. Ban bynrap shuh shuh, ka jingdon jong u Glottal Stop ka plie lynti ban buh jingthoh lada idonkam kum ha kaba thaw jingrwai lane haba phawar ïa ka kyntien kaba i kumba ka don tang shi kynnoh sha ka kyntien kaba yn don ar kynnoh.  Ha ka jingshisha ka jingdon u Glottal Stop ka buhrieh ïa ka kyntien kaba don ar kynnoh ban paw kumba ka don tang shi kynnoh. Ka jingjngoh ïa kane ka jinglong kyrpang jong ki kyntien Khasi na ka ïitkhmih jong u Glottal Stop kam don jingïasoh ei ei bad ka Systole kumba la kdew ha ka thup kyntien ba haneng.

Ha ka rukom speldak te lada ym tan pynjrong ïa ka kyntien kaba shi kynnoh sha ka ar kynnoh, lah ban shu buh da u dak ‘ ban kdew ïa ka jingdon u Glottal Stop, kum ka nuksa B’neng; Syn’iang; K’ñi; R’ta; Sh’ñiuh.