Bah RM Shabong
Ha ki khyndiat sngi ba ladep, ka la don ka jing ïatainia hapdeng ki rangkynsai ka jaitbynriew, halor ka mat kaba ïadei bad ka artikel 371 bad haba ka don kaba kum katei ka jing ïatai, ki don kiba rah mynsiem ïalade, la kumba katei ka jingïatai ka la lah ban long aiñ noh mardor kum ka aiñ thymmai jong ka jylla lane ïa kito kiba pyrshah, ba kin lah ban pynjah klep noh ïa ka jingthnam jabieng kaba don ha kito kiba kwah ïa katei ka aiñ kaba thymmai.
Ka jingshisha, ka paw ba ngi long kiba bang ban kren bad kiba thiang u thylliej jongngi kum ka ngap, ha kaba ïadei bad ki jingïalang surok, ki jingïakren ha lynti syngkien lane ba ngi shait ong “ksan rympei rem dorbar” hynrei ka jingshisha ka shai kum ka sngi u bnai, ba hadien jong u snem 1979 lane 1987, kim don kino kino ki mat kiba ngi lah ban pynïoh ïa ka bha ka miat jong ka jaitbynriew.
Ha u snem 1952, u don U Rev JJM Nichols Roy, u rangkynih ka jaitbynriew, uba la saiñ rong saiñ rup ïa ka Sixth Schedule jong ka riti synshar jong ka ri India; ha ki snem 1960, ka la mih sa ka jingïakhun ban pyrshah ïa ka ktien Assamese, kaba dei ban pyntreikam ha baroh ki ophis ha ri Khasi Jaiñtia bad kaba la long ruh ka daw bah jong ka jingïakhih, ban ïoh ïa ka jylla rilum; hadien kata ngi ïoh sa ka aiñ Land Transfer Act, ba la wan rah da uwei na ki riew shemphang, U Bah Martin Majaw, ha u snem 1971 bad nangta ka jingpynïoh ïa ka NEHU ha u snem 1973 bad ha ki snem 1979 bad 1987, ki jingïakhih paidbah, ba la ïalam da ka KSU ha katei ka por, ki la pynher krad ïa ki poiwir, kiba la buhai shnong lut ha ki shnong ki thaw u khun Khasi bad lait na kitei ki khyndiat tylli, ngim ïohi shuh ïa kino kino ki jingdawa kiba la pynurlong ban pyneh daw ne pyneh rngiew ïa ka jaitbynriew haduh ha kine ki sngi, hynrei ki kylla long pynban tang ki kam ïoh myntoi ïa kito kiba don ïa u thylliej uba pnah ban padiah briew.
Kawei ka mat, kaba ngi dei ban ïa peiphang shwa, ba haduh katno ngi la jem rngiew, kum ka jaitbynriew ha kine ki sngi bad kata ka long ba u myntri rangbah ruh u dei uba na Garo hills, u lamphang dorbar na Garo hills, u nongïalam liang pyrshah ruh na Garo hills, hynrei haduh katne ruh ngim shym la peiphang satia bad ki nongïalam saiñ pyrthei na Khasi Jaiñtia hills, kim lehraiñ satia ban leit ïa kawang ktieh para ma ki bad kim nud ban ang, ïa katei ka jingshisha, kaba la kdew haneng bad ka bym ju kham jia ha ka histori jong ka jylla Meghalaya.
Mynta ïa ka aiñ Inner Line Permit, ngi la ïakren la palat 40snem eiei, hynrei ym don ba shah shkor satia ha Delhi, ïa ka jing ithuh ïa ka ktien Khasi, ngi la ïakren la imat kumba 30snem antad, hynrei kam shym la rung satia ha ki thliew shkor jong ki heh sorkar India, tang ban pynkylla ïa ka aiñ kaba la don lypa ka Sixth Schedule, ka la shu sahkut la jan 10 snem kynthih bad ka sorkar BJP ha Delhi bad wat ïa ka aiñ jong ka sorkar jylla, kaba la thaw da kane hi ka sorkar MDA, ka Meghalaya Residential Security & Safety Act (MRSSA), hynrei kane ruh ka shu dheng ha shiteng suin.
Katno ka long kaba i lehraiñ shikatdei haba ka kyrdan jong ki nongïalam saiñ pyrthei, ka nang pynngam ïa ka burom ka ijot jong ka jaitbynriew jong ngi bad kaei kaba paw mynta lei, ka long ba tang ïa u dewiong ruh ngim lah shuh ban tih, ïa u shyiap ruh ngim lah shuh ban tih bad la ïohi ha kine ki sngi, ba ïa ka jingïatur masi ruh, kaba dei ka jingïalehkai kaba rim bha, la khang noh syndon bad nangta sa ki para ri jongngi, ki bym don aadhar card, kin duh sa u khaw reshon.
A!sangpap ïa ki khun ka ri Khasi jongngi, namar ba ngi don ha kata ka kyrdan, ha kaba tang shu hukum ka Delhi, la ïa syier thot thot bad pynmih hukum ban pyntrei noh mar mar bad ngi ïohi, ba ka jingphiah Constituency ruh, sha kiwei ki jylla shatei lam mihngi, ka sahkut hi skhak, ha kaba wat ka Assam ruh ka dang don ha ka jyrwit jyrwat, nangta ka jingker sainar shiah ruh, lah ïa kyrkieh haduh katta katta, hynrei kiwei ki jylla shatei lam mihngi, ki dang ïa khyllie ïa ka daw jong ka jingïadei jaitbynriew hapdeng kito kiba don sha Mizoram, Nagaland bad kito kiba shong ba sah ha Myanmar.
Mynta ïa khyllew ha ka ïoh surok, haba ïa ki surok ruh lah knieh lut da ki kompeni heh ka sorkar India, nangta wat ka scholarship, ruh lah pynïaid lut naphang da ka sorkar India, nangta ka jingrung sha ki kolej bad ki Unversity ruh, la jied hi da ka sorkar India, ban leit pule doktor, engineer bad kiwei, la hap jied da ki tnat ka sorkar India bad sa kaei shuh ban ïakren, halor ka jinghiar dor ka klass ki politician, ha kine ki sngi, kiba la shu thied ïa ngi, da ka dor jong ka pisa ha ki sngi elekshon.
Ngi lah ban nujor ha kiba bun ki jinglong jingman jongngi, kum ka jaitbynriew, hynrei ha ki khyndiat sngi ba ladep, ngi la nang shai shuh, lyngba ka result jong ka SSLC, ba ka jabieng ïaleh eksamin ki samla jongngi ruh, ka la ïa ryngkat kyrdan bad ki samla Garo bad katei ka la plie lad ïa ka jingpule ha ki laiñ engineer, ki laiñ doktor, ba kin lah ban ïoh kham bun nangne shakhmat.
Na kaba paw ka rukom pyrkhat ha kine ki sngi, ki long ba lada ka Assam, ka tei ïa ka surok kaba 8 kali, mangi ruh ngi kwah leh lem kumjuh, kum kaba la plan ban pynïaid na Umïam sha Silchar, hynrei ha kaba khatduh, ka long ba ngi dei ka jaitbynriew, kaba tang 30lak ngut antad, katba ka Assam, ka dei ka jylla, kaba don haduh 4 klur antad ki nongshong shnong bad ka ri Khasi, ka dei ka jaka rilum, kumta ka jinglong jingman ka ïapher baklybak na ka Assam, kaba dei ka ri thor bad kumta ka rukom pyntreikam ïa ki skhim bapher, ka dei ban ïaid ryngkat katba kum ka jinglong jingman jong ka jaka bad ym ban ïa bud tynneng bad kiwei pat.
