Ki riew paidbah hi, khamtam napdeng ki riew pyrkhat, bun kibym sngew myntoi shuh ïa kata ka Rel, namar la palat 55 snem ba ka jylla Meghalaya ka la dap bad ladon, ki kam ki jam bad ka jingim-jingman ki la ïaid beit, wat khlem kata ka Rel ruh.
Nga la ïai thoh la bun sien ban pynpaw pyrshah ïa ka jingkwah Rel da ki katto-katne ki nongkhaii bad kiwei pat ki khyllah, kibym pyrkhat ïa ki jingma kiban ktah ïa ka mariang, ïa ka koit ka khiah, ïa ka khapngiah ha ka leit-ka wan, ha ka shong – ka sah bad bun jait kiwei ki jingma kiba ka Rel kan wanrah, ha kaba ïadei bad ka mariang, khamtam ïa ka jinglong bad jingshngaiñ-kynjai ka imlang-sahlang habym wan kita ki Rel bad ki rynjiw-rynjaw 30 jait na kylleng, sha kane ka Rilum badon nam ha bun ki bynta.
Bun ki la sngew shngaiñ bad sngewhun ruh, haba la don byllai kiba kyrshan ïa kitei ki jingshisha bad ïa kiwei de ki mat-ki jura, kynthup ruh da ki katto-katne ki seng Bhalang bad ki kynhun samla pule (KSU), kaba la poi sha ka jingsngew wat na ka liang ka Sorkar, haba dang shen, u Chief Minister Conrad Sangma ula pynpaw ba ka la i shitom ban wanrah Rel, namar bun kim sngew mon, hynrei mynta pat, ka i kumba kan khie im biang.
Nga ruh la slem nga khlem kren ei-ei shuh halor kane ka mat, namar nga la ïohi ïa ki dak ki shin kiba ka sorkar ka la sdang ban sngap ïa ka jingsngew ki babun, khamtam na ka seng KSU, kaba la buh jingdawa ba dei ban ai noh kloi shuwa ïa ka Inner Line Permit (ILP), ïa kaba u Home Minister Amit Shah ka sorkar India, um patiaw wat tang shi sohphit ruh.
Nga hi nga sngew ba ka ILP bad ka Rel kim don jingïadei, namar wat lada ïoh ILP ruh, ki Rel bad ki paid nongleit-nongwan na kylleng kin kham suk ban rung beit, khamtam ban ïaid lyngba na Sor Shillong, rung bad sah kat haba mon, shuwa ban leit sha la ki jylla bapher-bapher.
Ki jingma shane sha ri Khasi-Jaiñtia, ki ïapher na ka ri Garo, peit shuwa tang na ka jingdon bun tylli ki Seng Bhalang shane, katba sha Garo Hills ym da don; ym donkam ban da pynshai balei, haba ki Rel ki lah da poi sha Mendipathar, North Garo Hills la slem.
Khlem da kdew ïa ki jnit ki jnat babun, ka lynti Khanapara-Byrnihat ka plié rynghang ïa ki nongleit-nongwan sha baroh ki jylla kane ka thaiñ lyngba ka G.S. Road shaduh Jaiñtia Hills bad sha kiwei ki jylla, kynthup ïa kiwei kiba kwah leit mane blei sha ki krem ki kroh ka ri Khasi ruh bad ïa kiba leit kai sngewbha sha kata ka jaka bajur slap tam ha pyrthei, ka Sohra bad sa krih pat kat shaba kwah leit, namar ka suk ka rung ka mih bad ka biang ka shong ka sah wat shaduh ki pud ka ri Bangladesh ruh.
Ka jingïadei hapdeng ka Ri India bad Bangladesh ruh ka biang bha bad ka dei ban nang long shuh-shuh kumta, para marjan, nalor kiwei-kiwei ki bynta kiba ïasngewthuh jingmut ha ka ïarung-ïamih mar kylliang, hynrei kita baroh kin ïaid hapoh ki kyndon aiñ bad u pud jingïadei.
La ïohsngew man la ki taïew-ki por, ba ki nongtuh-nonglute ki wanrung shapoh ki pud ri Khasi, khamtam sha ri Jaiñtia, haba dang mynta ka taïew ruh, la wan lute haduh shnong Umkiang, ka shnong bakhatduh eh shuwa ban poi ha khap Assam, kaba pun da ka jingkieng halor ka wah Malidor. Dang shen ki nongtuh Bangladesh ki la nud haduh ban wan rung sha khlaw shnong bad ban pynïap wat ïa ki trai bri, trai jaka, da ki jingthmu lute babun rukom.
Lada ïakren lei sa ïa ki jingsniew ha nongbah Shillong, ka sorkar ka shitom ban pynkynriah wat tang ïa ki nongsar-nongpynkhuid ha them Iewduh-Iewmawlong bad ïa kiwei-kiwei, nalor ba la don ka aiñ sorkar, ba ka lah ban weng ïa kino-kino kiba donkam ban weng, hapoh ka Aiñ “Meghalaya Public Premises (Eviction of Unauthorised Occupants) Act 1980,” khnang ban pynkylluid ïa ka leit ka wan bad ban pynkhuid-pynsuba ïa ki jaka paidbah ha bun ki bynta.
Kaba kham ma shuh-shuh lada wan ki Rel nalor kitei ba la kdew haneng, kin long ka jingjot ki lum ki wah, ki khlaw ki btap, ka jaboh-jabaiñ na ki nongleit-nongwan, ka lyer khuid ring mynsiem kan iewtung, ka khapngiah bad ka lymbrum-lymbram na ki mynder laiphew jait-phew rukom, ka tuh-ka thiem, ka lute-ka pynïap bad ka jingjah rngai ki khun samla-samhoi ha ka shah phon shah pynbieit bad kum kine ki jingsniew-jingma kiban pynkylla khongpong ïa ka dur ka dar, ka nam ka burom jong kane ka Ri don nam, kaba kiwei ki da thrang hir-hir kumno ban ïoh bynta lang ïa kine ki spah bah, ïa kaba ki trai pat kim da peiphang. Kitei haneng ki long tang khyndiat ki jingma kiba lah ban kdew lyngkot ha kane ka jingthoh, hynrei kiba shu biang hi ban pynsngewthuh ïa ki nongpule, ïa kitei khyndiat ki jingma.
Khlem artatien, kitei ki mat kin ym ktah ïa ka mynsiem rhah ki khyndiat ngut ki nongkhaii, namar ha ki hi, kitei ki dei ki daw kai, kiban ym ktah ïa ka jingsngew jong ki kaba don ha lyndet.
Ngan ieh noh tang katne shuwa ha ki riew pyrkhat, khamtam ha ki seng Bhalang bad ki Seng Samla pule, namar ka lawei kan kham ktah ïa ki, nalor ka jingkit khlieh kaba ki don na ka bynta ki paidbah bad ïa ka lawei ka Ri. Nga shimet, nga sngew ba ngin pynneh beit ïa kane ka ri jong ngi, kum kata ka ri kynjai kaba lait na ki huri-hura, ka ‘Railway-free Khasi-Jaiñtia Hills’, ne kumno?