Ka sngi u Thomas Jones: Na ki Elpi (Lower Primary) skul sha ka Provincialization ïa ki skul ha Meghalaya

Kyrsoibor Pyrtuh 

Ka 22 June 1841 la ju ñiew ba ka dei ka step phyrnai jong ka pule dangle ha ka Bri Hynñiewtrep, ha kaba u Thomas Jones u la poi ha kane ka Ri bad u la pynkhie im pat ïa u symbai jong ka thoh ka tar bad ka pule puthi ba la bet da ka Serampore Mission ha ki snem kiba kham ha shuwa. Ha ryngkat ka jingïalap ïa ka Gospel, ka Welsh Calvinistic Methodist Presbyterian Mission ka la lah ban pynsaphriang bad pynwandur thymmai ïa ka pule dangle ha ka bri Hynñiewtrep. Naduh ba la seng ïa ki lai tylli ki skul ha Mawsmai, Mawmluh bad Sohra Twa ha ka snem 1842, khlem shongthait ka Welsh Mission ka la trei bor bah ban seng nongrim ïa ka hikai thoh bad hikai pule ïa ki trai ri jong ka bri Hynñiewtrep.

Ka jingwan jong ka Catholic Mission ha ka snem 1890, ka la nang pynkhlaiñ shuh shuh ïa ka mission ai jinghikai skul bad kumjuh ruh ka jingtrei jong ki riewrangbah trai ri, kum U Rash Mohon Roy Nongrum bad Jeebon Roy ka la long kaba kordor bad nang kyntiew shuh shuh ïa ka pule-dangle bad kine ki la noh synñiang shibun bah ha ka thoh ka tar bad ban pynriewspah ïa ka ktien Khasi Sohra. Ki la seng ïa ki skul bad pynmih ruh shibun ki kot.

U Khaw Kham bad ka jingkharoi ki Elpi Skul:Ka jingseng ïa ki Elpi skul ka ïasoh ruh bad ka jinglum ïa u Khaw Kham. Ka nongrim tynrai jong ka jingkynshew Khaw Kham ka dei ban kyrshan ïa ka jingïalap ïa ka Gospel, kaba kynthup ïa ka jingseng ïa ki skul na ka bynta ban hikai ban nang ban thoh bad pule.

Watla ka saiñ pyrkhat u Khaw Kham kam dei kaba kha napoh ka bri Hynñiewtrep, pynban la pynsaphriang ïa ka kylleng ki lum Khasi da ki dkhot jong ka Balang Methodist Presbyterian, kum u Babu Kat Pde bad Babu Joel Gatphoh ha ki snem kiba sdang jong ka spah snem ba ar phew. Ka jingïalap shaphang u Khaw Kham ka la sdang nyngkong eh na ka Balang Presbyterian Mawkhar, Shillong, da ka jingpynkhih mynsiem U Dr Nelee Bronson, u missionary ka Balang Baptist ha Garo Hills, uba la wan jngoh ïa ka Balang Mawkhar. Ha ka Sermon jong u, u la ïathuhkhana ba kumno ki Khristan Garo ki kynshew shi kham u khaw bam bad ki pynkyntang sha ka kam jong ka Mission bad ban kyrshan ïa ki Pastor, ki nongïalap bad ki nongtrei mission. Kane ka khana ka la bat skhak ïa ka jingmut jong u Babu Kat Pde, Babu Joel Gatphoh bad kiwei ki nongsharai jong ka Balang Mawkhar ha kata ka por.

U Khaw Kham u dei ka jingainguh sha ka kam jong u Blei bad la hikai ïa ki dkhot jong ka Balang Presbyterian ban kynshew shikham mynstep bad shikham mynmiet ha shuwa ba kin shet ja bad ban buh kyrpang na ka bynta ka kam mission. ïa u Khaw Kham la pynïaryngkat dor bad pynkylla sha ka pisa tyngka bad nangta la pynnoh bad pynïaid ïa ka fund Khaw Kham sha ki kam kiba bun syrtap jong ka Mission bad ruh la kyrshan ïa ki Pastor, ki Nongïalap bad ki Nonghikai skul.

U Babu Joel Gatphoh lem bad kiwei de ki nongsharai jong ka Balang Mawkhar ki shem ba kane ka saiñ pyrkhat U Khaw Kham ka long kaba biang tam bad ha ka pateng ba ki dkhot jong ka Balang ki dang im ha ka jingkyrduh bad jingduna pisa, ki ngeit ba ka long kaba biang eh ban kynshew da u Khaw bam ja shi kham mynstep bad shikham mynmiet. ïa une u Khaw Kham la lum lang ha ki thiar bad la kyrshan ïa ki kam jong ka Mission bad ki nongtrei jong ka kylleng ka Khasi bad Jaiñtia Hills District.

Hadien ba la thung ïa u Babu Joel Gatphoh kum u nongpeit skul (sub-inspector of School), kat shaba i leit peit skul kylleng ka Bri Hynñiewtrep, i ïalap bad hikai shaphang ban lum ïa u Khaw Kham na ka bynta ban kyrshan ïa ki kam mission. Ha shuwa ka rebaibal 1905, i Babu Kat Pde bad Babu Joel Gatphoh ki la trei shitom ban hikai ïa ki dkhot jong ka Balang ba ka long kaba kongsan ban kynshew ïa u Khaw Kham. Hynrei ha kine ki snem ki la mih ki jingeh bad kumta ka jinglum ïa u Khaw Kham ka la thut bad dei naduh ki snem 1907-08 ba ka jinglum ïa u Khaw Kham ka la sdang ban khie im biang sa shisien. Ka jinglum Khaw Kham kaba nyngkong ka la jia ha Sohrarim ha ka snem 1907 bad ha kajuh hi ka snem la lum sa ha Jaiñtia Hills bad kumta ka jinglum ïa u Khaw Kham ka la saphriang kylleng ka bri Hynñiewtrep.

Ha ka Balang Presbyterian Mawkhar, Shillong, la sdang ban lum thikna ïa ka jingainguh Khaw Kham naduh ka snem 1908 bad ha kane ka snem kumba khatlai tylli ki longïing bad ki khynnah hostel jong ka skul kynthei ne Welsh Mission School for girls, ki la wanrah ïa u Khaw Kham bad pynnoh sha ka thiar jong ka. Ka jingmih na kata ka jinglum Khaw Kham kaba nyngkong ka long Shi Phew tyngka bad Hynriew anna  (Rs 10-6-0) bad da kane ka pisa la seng ïa ki skul khawkam kiba nyngkong eh ha Shynturbulia bad Korhadem ha ki thaiñ Bhoi. Ha ki san phew tylli ki snem, ka jinglum ïa u Khaw Kham ka la kiew bun shah, na ka jinglum kaba long T. 3,248.96 ha ka snem 1956 sha ka T. 2,45,181.00 ha ka snem 2006. Ka jingthmu ba kongsan jong ka jingainguh Khaw Kham ka long ban seng ïa ki skul, hynrei la ju pyndonkam ruh ïa ka fund Khaw Kham ban bsa ïa kiba duk, kiba kyrduh bad ban siew bai dawai ïa kiba pang kiba shitom ha ka Balang.

Ka jingthmu ban Provincialise ïa ka pule puthi ha Meghalaya: Ha u bnai May 2025, ka tnat Education jong ka Jylla ka la pynmih ïa ka jingthoh bad hangta ka la kdew ïa ki jingeh kiba khanglad ïa ka jingkiew ryntih jong ka pule puthi ha ka Jylla.  La ïatai ba ka jingdon jong ki skul kiba duna ki khynnah skul, nangta ka jingpharia bad jingbun syrtap ki rukom pynïaid skul bad ruh ka jingbun tylli ki rukom bei tyngka ne Multi Grant in Aid Schemes, ki ktah shibun ïa ka pule puthi bad ka long ka daw jong ka jingsahdien jong ka pule puthi hakhmat ka Ri India. Kumta, ban weng ïa kine ki jingeh, ka tnat Education ka la tyrwa ban pynwanlang ïa kita ki rukom bei tyngka hapoh kawei ka scheme kaba la khot ka Meghalaya Education Grant ne MEG. Ka jingthmu ka long ban pynbeit ïa ka rukom bei tyngka bad ban kyntiew ïa ka rukom pynïaid bad ai jinghikai ha ki skul. Ha ka MEG ki don shibun tylli ki kyndon kiba ki skul ki dei ban bud, ynda la mynjur ïa ka da ka Sorkar. Ka Sorkar Jylla ka la pan jingmut na ki nongshong shnong halor kane ka bynta bad nga kyrmen ba ki stad ki jhad jong ka Jylla ki la pashat ïa ki jingtip bad jingshemphang jong ki.

Ha Meghalaya, ka pule puthi ka dei ka mission jong ki kynhun Balang bad Niam ba pher ba pher. Ka dei ka jingtrei bad jingshakri jong ki kynhun Balang bad ki Niam kaba kyntiew ïa ka pule puthi ha ka Jylla. Naduh ki snem kiba nyngkong jong ka spah snem ba ar phew (20), sha kano ma ka shnong ba ki leit ban ïalap ïa ka Gospel hangta ki missionary ki seng ïa ki Elpi skul. Ki kynhun Balang, la ki dei ka Balang Roman Catholic ne Baptist ne Presbyterian ki leh kumta ha ki jaka ba ki trei ïa ka kam mission. ñiuma, ka pyrthei ka la kylla mynta bad kiba bun ki Skul ki dei kiba la kyrshan da ka Sorkar ha ka rukom jong ka Deficit bad Grant. Katkum ka kaiphot kaba thymmai, ka Meghalaya ka don haduh 94% ki nongshong shnong kiba la nang ban thoh ban pule bad ka don kumba 14,582 tylli ki skul, 7.783 tylli ki skul sorkar, katba 4172 tylli ki dei ki skul kiba kyrshan da ka Sorkar. Ki nonghikai ki don kumba 55,160 ngut ha kylleng ka Jylla. Dei halor kane ka bynta ba ka Sorkar Jylla ka kwah ban pyntreikam noh ïa ka MEG khnang ban pynbeit bad nang pynjanai ïa ka rukom pynïaid bad ai jinghikai skul hapoh ka Jylla.

Ha Meghalaya ka rukom pynïaid skul ka don bun syrtap, ki don ki Skul Sorkar, ki Skul Deficit, ki Skul Ad-dhoc bad ki Skul ba kyrshan pura da ki nongseng skul riewshimet. Naduh ka snem 1988, ka Sorkar Jylla ka la pyrshang ban pynbeit bad wanrah ïa ki Skul baroh ha ka Jylla hapoh kawei ka rukom pynïaid. Nangta ha ka snem 2013, ka tnat Education jong ka Sorkar Meghalaya ka la pynbna ban provincialize ïa ki Skul Deficit ha ka Jylla ki bym shym la pynïaid da ki Balang ne Niam.

Ban provincialize ïa ki Skul ka mut ba ka Sorkar kan shimti ha lade ban pynïaid bad kyrshan tyngka ïa ki Skul kiba la pynïaid da ki seng ne kynhun bym dei Sorkar, kum ki Skul Balang ne ki Skul jong ki riewshimet. Ka jingthmu ka long ban wanrah ïa ki skul baroh hapoh kawei ka rukom pynïaid, ban kyntiew ïa ka pule puthi ha ka rukom kaba ryntih, ban pynthikna ba baroh ki Skul ki long kiba bha bad ban pynïoh ha baroh ki nongshong shnong ïa ka hok ban nang ban stad. Lehse, ka Sorkar Jylla kan shem jingeh ban provincialize ïa ki Skul namar kiba bun ki Skul Balang bad kiwei kim mon ban aiti ïa ki Skul jong ki sha ka Sorkar ba kan pynïaid. Kine ki Skul Balang ki lah ban don ki nia kiba don nongrim ba balei kim mon ne kim lah ban aiti ïa ka jingpynïaid sha ka Sorkar. Hooid, ym lah ban len ba ki don ki Skul Balang kiba bha bad kiba ka jingpynïaid ka long kaba bniah, hynrei ki don ruh ki Skul Balang kiba kynrum kynram ha ka rukom pynïaid bad kim shym lah satia ban pynbeit ïa ki jingduna lah da ki phew snem mynta, bad kane ka ktah jur ïa ka jingïaid shaphrang jong ka pule puthi bad khamtam ïa ka rukom hikai ha kane ka juk kaba thymmai.

Katto katne ngut ki nonghikai skul ki pynpaw ba ka jingthmu ban provincialize ka don la ka jong ka jingmyntoi bad jingduh jingmyntoi. Ban ïoh ka jingkyrshan ha kaba ïadei bad ka tulop ne ban ïoh da ka tulop Sorkar, ban ïoh ka jingbei tyngka na ka Sorkar ha kaba thaw ïa ki ïing skul bad kiwei ka dei ka jingkyrkhu kaba khraw. Hynrei ki Skul Balang (ym baroh) ki lah lehse ban ym mynjur ïa kane. Lada kim pdiang ne mynjur ïa kane, ka mut ba ki Skul Balang ki bym dei Sorkar, ki hap ban kitkhlieh hi bad lehse ki kynrum kynram kiba ju don kin ïaisah bad ki jingduna ha ka rukom pynïaid skul kin bteng.  Kaba mih nangta ka long ki jingdkoh bad ka jingduh nong ïa ka pul.e puthi.

Ki nonghikai ki dei u budlum jong ka Jylla/ka Ri: Ka long ka rukom ba ki heh Sorkar ne ki nongmihkhmat paidbah ki shait kren pynroh ïa ki nonghikai ba “ki nonghikai ki dei u budlum jong ka Jylla ne ka Ri” Kane ka dei tang ka buit saiñti ban tep eit miaw ïa ka jingbym suid ñiew jong ki ïa ki nonghikai. Ka Sorkar ka rieh tngen ha kine ki kyntien jali jaum ban shu pynbieij ne pynthamme, katba kam ju shim khia ban weng ïa ki jingeh jong ki nonghikai.

Ha Meghalaya ki nonghikai ki trei bordi kum ki mraw bad ha ka jingsiew bainong kaba poh dor tam. Kumta ki nonghikai kim dei shuh mynta ban liat ha ki kyntien kroh ki kyntien kjor jong ki nongsynshar. Khnang ba ki Nonghikai ki lah shisha ban noh synñiang bad ban long ki nongtei jong ka Jylla bad ka Ri, ki Nonghikai ki dei ban ïoh ka tulop ne ka bainong kaba heh bad kaba khraw ba kin lah ban im bad bsa ïa ka ïing.  Ka Sorkar ka dei ban pyntreikam mardor ïa ka “equal pay for equal work”, ban kyntiew ïa ka tulop jong ki nonghikai katkum ka Aiñ bad ruh ban ïada da ka Aiñ ïa ki nonghikai ba kin lait na ka jingshah ban beiñ.