BHOGTORAM MAWROH
Ka don ka jingïatai ba ka jinglong Trai Ri ka snoh bah ha ka ki niam ki rukom bad ki dei riti. Kumta kito kiba la kylla niam bad ki bym bat shuh ïa ki riti ki duh noh ïa ka jinglong Trai Ri jong ki. Lada ka long kumta ka mut ba ka kolshor ka dei ka niam. Pynban kane ka nang pynjyrwit shuh shuh namar shibun bah ki Trai Ri kiba la kylla niam ki dang ksoh ïa ki dei riti. Ka nuksa kaba khraw, ki Khasi wat la ki la kylla niam ruh hynrei ki dang bat pyrkhing ïa ka riti kheiñ kur bad shim jait na ka kmie. Ym tang katta, ki Khasi kiba la kylla niam ki da sngew sarong ruh ba ki dei ka Jaitbynriew kaba kyrpang bad ba ki bat ïa ka riti kaba ki la ïoh pateng na ki longshuwa.
U Heidi Goether-Abendroth, u la thoh ïa ka kot ‘Matriarchal Societies: Studies on Indigenous Cultures across the Globe’ bad ha kane ka kot u la thoh shaphang kiba bun ki kynhun kiba shim jait na ka kmie ha kylleng ka pyrthei. Marwei shimet nga sngewbha shibun ba nga la ïa kynduh bad U Khlieh Nongsynshar jong ki kynhun jaitbynriew kiba im ha ka dewlynnong Solomon Island bad uba u la ïathuhkhana ruh ïa nga shaphang ki Trai Ri jong ka dew lynnong kiba bat ïa ka dustur shim jait na ka kmie.
Kawei ka jingshisha ba ki kynhun jaitbynriew Austroasiatic, kaba ka Jaitbynriew Khasi ka mih napdeng jong ki, ki dei ki kynhun Jaitbynriew kiba la rim tam ha ka bynta ba Shathie Lam Mihngi jong ka dewbah Asia. Kine ki Jaitbynriew haba ki krih shaphang sepngi sha ka dewbah India bad shaphang shathie ka dewbah Asia ki rah lang bad ki ïa ka riti shim jait kmie. Katto katne ki kynhun kiba hap hapoh ka kynhun Munda, kum ka Jaitbynriew Bonda, ki la bud ïa dustur shim jait na ka kmie ha ki por hyndai.
Katba ki Trai Ri jong ka dewlynnong Solomon Island kim dei na kajuh ka kynhun Austroasiatic, hynrei ki dei kiba don ha ka thup jong ki kynhun Jaitbynriew Austronesian. Kumta ka dustur shim jait kmie jong ki ka lah ban long ba ka dei ka riti tynrai jong ki lane kaba ki shim kylliang na ki kynhun Austroasiatic hadien ba ki la ïaimlang bad ïadei kam bad ki. Nalor nangta, ki Garo ki dei tang ma ki napdeng ka thup ki Jaitbynriew Tibeto-Burman kiba don ïa ka dustur shim jait na ka kmie. Ka paw ba hyndai ki Garo ki dei ka jaitbynriew kaba bud ïa ka dustur shim jait na u kpa bad hadien pat kin sa pynkylla ïa kane ka dustur shim jait na ka jait kpa sha ka jait kmie bad kane ka jia hadien ba ki la ïakynduh bad ki Khasi bad kata ka la jia kumba saw hajar snem (4000) mynshuwa. Sa kawei kaba kham phylla ka long ba ka Jaitbynriew Minangkabau, kaba dei ka Jaitbynriew Trai Ri jong ka West Sumatra ha Indonesia ka dei ka kynhun Jaitbynriew shim jait kmie kaba bun briew tam ha ka pyrthei bad ki dei kiba ngeit ha ka niam Muslim.
Kitei ki mat haneng ki pynpaw ba ka dustur shim jait na ka kmie kam shah teh shah khum ha ka niam ne ka ktien bad ka shim jait na ka kmie ka dei ka dei riti tynrai kaba ki Khasi ki pynithuh ïalade kum ka Jaitbynriew Trai Ri. Ka jingshisha ka long ka jingshim jait na ka kmie ka dei ka riti kaba la rim tam ha ka thaiñ shaphang shathie lam mihngi ka dewbah Asia bad ka thaiñ shatei lam mihngi ka Ri India. Shi por to ngin ïa kubur ba ka niam ka dei kaba kongsan tam ban ïa kiwei pat ki dei riti ki ha kaba ïadei bad ka jinglong Trai Ri. To ngin pdiang ïa kata bad ngin ïapeit kaei ka ban mih.
Kumba ka long mynta ha kiba bun ki Ri ha ka thaiñ shathie lam mihngi ka dewbah Asia ki dei ki Ri Budhist ne Muslim bad ka jingsngew khraw jong ki niam heh paid ka la wanrah ki jingïaumsnam bad jingthombor kiba shyrkhei. Ki Rohingya kiba bud ïa ka niam Mulsim ki dei kawei na ki Jaitbynriew rit paid kaba shah leh beiñ tam ha Ri Myanmar. U Ashin Wirathu, u riewniam Budhist ka Ri MYanmar u dei u nongïalam jong ka kynhun shit niam shit jaitbynriew ha Myanmar kaba ban beiñ ïa ki Rohingya. Ma u lem bad kiwei de ki ngeit ba ka jinglong Trai Ri jong ki ha Myanmar ka snoh bad ka jingngeit ha ka niam Budhism. Kumjuh ruh ka jia ha ka Ri Srilanka.
Ka niam Budhist kam dei ka niam trai ri ha Srilanka lymne ha Myanmar. Ka niam Budhist ka dei ka niam kaba la shem da u Siddharta Gautama, ïa uba la tip kum u Gautama bad la kha ïa u ha Lumbini, ka shnong kaba don ha Nepal mynta bad u Gautama u la im hapdeng ka spah snem 6 bad 5 Shuwa u Khrist. Ki nongshong shnong ha kine ki Ri ki ïaumsnam bad pynïap briew ha ka kyrteng ka niam nongwei bad ki la ïehnoh ïa la niam tynrai jong ki. Nangta ka Nongbah Bali ha Indonesia ka dei ka thaiñ kaba kiba bun ki nongshong shnong ki dei ki Hindu bad ki bud pyrkhing bha ïa ka niam Hindu hadien ba ki la kyntait noh ïa la ka niam trai ri. Kumta ki nongshong shnong jong kine ki Ri bad ki nongbah ki dei ki nongshet kylla naba ki la kyntait ïa la ka jong ka tynrai bad kim don hok shuh ban kam ba ki dei ki Trai Ri. Kan bha ba don mano mano ban leit ïathuh ïa ki ïa kane bad ngin sa shem kumno kin pynphai nia.
Ngi sakhi ïa ka jingkurup jaka ki dohlieh kiba na ka dewbah Europe ha kylleng satlak ka pyrthei bad ki Ri kiba don ha ka dewbah Europe ki la pynkhie ruh ïa ar tylli ki thmabah jong ka Pyrthei na ka bynta ban ïaknieh bor synshar lahduh ïa ki Ri ka pyrthei baroh kawei. Da ki million ngut ki briew ki la ïap ha kine ki thmabah bad kaba kham shyrkhei ka dei ka jingshah pynïap dusmon ki Jiw ha ki German kaba la tip kum ka Holocaust. Ki Ri jong ka dewbah Europe ki ïeng ïaleh pyrshah kawei ïa kawei pat bad ki nongshong shnong jong kine ki Ri ki la shah shitom bad ruh ki la leh shibun ki kam bymman, kum ka jingpynïap briew dusmon ha ka kyrteng ka Ri bad ka Jaitbynriew. Ym lah ban len ba ka niam ne jingngeit Khristan ka dei kawei na ki dei riti ne ka kolshor kaba thymmai kaba ki nongsynshar bad ki nongshong shnong jong ki Ri ka dewbah Eurupe ki rah ryngkat ha ka por ba ki leit hiar thma bad kurup jaka sha kylleng bad ki kyndong jong ka pyrthei. Kine ki Ri Europe ki pynksan nia ba ka daw ba kongsan ba ki leit ban kurup jaka bad hiar thma ïa kiwei ki Ri ka dei ban hikai ïa ki briew kiba dum ne ki riewkhlaw ba kin im ka jingim babha, bakhuid bad ba suba. Ka jingngeit ba ka niam Khristan ka dei kawei na ki lad ba ki briew ki lah ban im kum ki riewshai kumta ki dohlieh ka dewbah Europe ki ïaid kylleng ka pyrthei ban pynsaphriang ïa ka niam Khristan ha ki Trai Ri bad ki nongshong shnong jong ki thaiñ ba pher.
Ka jingshisha pat ka long ba la kha ïa ka niam Khristan ha Ri Palestine hyndai bad kane ka Ri Palestine mynta ka la shah hiar thma ha ka Ri Israel bad ki dohlieh na ki dewbah Europe bad America kiba kyrshan ïa ka Ri Israel ki leit ban knieh jubor bad shong be-aiñ ha ka khyndew jong ki Arab ha Palestine. Ha kane ka jingkurup jaka ki Trai Ri Arab jong ka Palestine ki shah pynïap bad ki kylla phetwir. Kumta baroh ki thma, jingïaumsnam bad ki jingpynïap ba ki dohlieh jong ka dewbah Europe ki pynjia long bad kiba la buh ïa ka pyrthei ha ka jingkordit ba khraw la seng nongrim ha ka thok bad ka shukor. Ki jaitbynriew Trai Ri hapoh ka dewbah Europe ki dei kiba ngeit ha ki blei Odin, Thor, Zeus, Jupiter lane Perun, pynban ki dohlieh ka dewbah Europe kim shym hiar thma bad pynjot ïa ka pyrthei ha ka kyrteng jong kine ki blei. Ki dohlieh ka dewbah Europe kiba bun ki la kylla sha ka niam Khristan bad kumta ki la kyntait noh ïa la ka tynrai. Kan bha lada don mano mano ban buh ïa kane ka jingkylli ha khmat jong ki bad sa peit kumno kin jubab.
Haba phai sha ka Ri India, kumba 80% ki nongshong shnong ki dei kiba ngeit bad mane ne bud ïa ka niam Hindu. Ha kajuh ka por pat ki riew thwet jingtip ki la shem ba ki mat kiba ïasnoh bad ka niam Hindu, kum ka ktien Sanskrit, ka Varna system ne ka dei riti kheiñ jait ba khraw bad ba poh jait bad ki kyntien Bakhuid lane ki Vedas, kine baroh ka tynrai ne tyllong jong ki ka dei na shabar ka dewbah India. Ïa kine ki dei riti jong ka niam Hindu la wanrah ïa ki da ka kynhun ki Jaitbynriew Indo-Aryan kiba la wan buhai shnong sha ka dewbah India kumba 3500 snem mynshuwa bad hadien kane ka kynhun Indo-Aryan ka la shim kylliang ïa ki deiriti jong ki Jaitbynriew Trai Ri jong ka dewbah India bad bsuh ïa ki ha ka niam bad dei riti Hindu. Lada weng noh ïa ka ktien Sanskrit, ka Varna system bad ïa ki Vedas na ka niam Hindu, kiba sah kin dei ki dei riti tynrai jong ki Trai Ri. Kumta lah ban ong da kaba shai ba ka niam Hindu ka dei ka niam nongwei bad katno ngut na kiba ngeit ha ka niam Hindu ki la kyntait noh ïa la ka jong ka jingngeit tynrai? Lah ban jubab ïa kane ka jingkylli da kaba peit bad pule bniah ïa ka rukom kheiñ jait bakhraw bad jait bapoh bad kiwei de ki dustur jong ki nongshong shnong.
Ha Ri India ki Trai Ri ne ki Tribal ki dei na kine ki kynhun – (i) Austroasiatic (Khasi, Munda), (ii) Sino-Tibetan (Kok-Borok, Tani-Mishmi, Kuki-Chin-Mizo) bad (iii) Dravidian (Gond). Kumta kino kino ki Tribal kiba pynithuh ïalade kum ki Hindu ka mut ma ki ruh ki la kyntait ïa la ka jong ka niam tynrai bad ki la pdiang ïa ka niam nongwei. Nangta ki don sa kiwei pat ki kynhun kiba la khot kum ki SC (Schedule Caste) and OBC (Other Backward Class) bad ki dei kine kiba wanrah ïa ka ktien Sanskrit, ka Varna system bad ki Vedas sha ka dewbah India. Hynrei kine ki la duna paid bad mynta ki hap ha ka thup jong kiba poh jait . Ki heh paid ha ka niam Hindu ki dei kiba khraw jait ne upper castes bad ki don kumba 70% ha ka jingdon briew. Kumta lada kheiñ lang ïa ki Upper Caste, ki SC bad OBC ka jingdon ki nongshong shnong kiba ngeit bad bud ïa ka niam Hindu ka long kumba 74.5%. Ka Supreme Court ka Ri India ka la ai ïa ka jingkheiñ kaba shai halor ka jingdon ki OBC ha ka por ba ka bishar bad rai ïa ka mukutduma hapdeng ka Indira Sawhney pyrshah ïa ka Sorkar India, ha ka snem1992. Ha kane rai jong ka mukutduma la kdew ba lait noh ki “Scheduled Castes and Scheduled Tribes, ki Other Backward Classes lane OBC ki pynlong kumba 52% na ka jingdon briew ha Ri India. Kumta ka Supreme Court ka rai ba ka bhah kyrpang ha ka ïohkam ïohjam kam dei ban palat ïa ka 50% namar lada shim na ka jingbun briew ki kynhun Jaitbynriew kiba heh paid ki la dei ban ïoh haduh 75 % na ka bhah ba la mang kyrpang. Kano kano ka rai ne ka policy kaba ïadei bad ka bhah kyrpang (reservation) kaba thew da ka jindon ne jingbun briew ka pynkheiñ ïa ka nongrim bad ka rai jong ka Supreme Court, kumta ka long be-aiñ.
Ka Riti synshar ka Ri India ruh ka ong ba ka policy bhah kam kyrpang ka dei ban long halor ka nongrim ba kita kiba duna ne sahdien kin ïoh ka lad ban shim bynta ha ka pynïaid kam bad ka synshar khadar, ym dei halor ka nongrim jong ka jingdon briew. Ka VPP ka kwah ba ïa ka “reservation policy” dei ban pynshong nongrim halor ka jingdon briew bad lada ka Sorkar ka pynkylla katkum ka jingkwah jong ka VPP, khlem pep kane ka kam kan poi sha Ïingshari bad kaei ka ban jia, ym lah ban tip. Hato ka Ïingshari kan pynïap noh ïa ki rai kiba ka la rai mynshuwa halor kane ka kam? Mynta ngin phai biang sha ka jingkylli mano napdeng ki nongshong shnong kiba dei ki Hindu paka? Lada wad bniah ki Hindu kim don palat ïa ka 30% ha ka jingdon briew. Halor kane ka nongrim kiba bun ki nongshong shnong ki pynshong nongrim ïa ka jinglong tynrai Jaitbynriew jong ki ha ka jingbym shisha bad kaba kham sngewdiaw ka long ba baroh ki la kyntait ïa la ka jong ka tynrai bad pdiang thymmai ïa ka jong ki nongwei. Kane ka la jia hapdeng ka Jaitbynriew Meitei ha Manipur. Ki Meitei ki don la ka jong ka dei riti bad niam tynrai kaba ki khot ka Sanamahism, hynrei hadien ki la pdiang bad bud noh ïa ka tnat niam Hindu, ka Vaishnavism, kaba dei ka niam nongwei. Ngam lah ban mutdur ba lada don kiba leit ong ïa ki Meitei kumta, kaei ka ban jia.
Ki don shibun bah ki syrtap kiba ïaphnieng bad kumta haba ngi ïatai shaphang ki Jaitbynriew bad ka jinglong Trai Ri Trai Muluk jong ki ha kano ka jaka ym lah ban pynshong nongrim ha ka kolshor ne ka niam. Hynrei ka nongrim jong ka jinglong Trai Ri Trai Muluk ka dei ka jingjlan jong ka por kaba ki Trai Ri ki la shong bad buhai shnong ha kano kano ka thaiñ, ka Ri bad ka dong jong ka pyrthei. Dei halor kane ka nongrim ba ka jingïalang jong ka International Labor Convention (ILO) kaba 169 ka la buh ïa ka kyndon ban ithuh ïa ka jinglong Trai Ri. Katkum ka jingbatai jong ka ILO ka jinglong Trai Ri ka dei na ka jinghiar pateng na ki kynhun Trai Ri kiba buhai shnong ha ki thaiñ ba pher jong ka Ri naduh shuwa ka jingshah jop thma ne jingshah synshar ha ki bor nongwei lane ha shuwa ban thaw ïa ki pud ki sam jong ka Ri ne Jylla. Nalor nangta kiba don la ki riti ki dustur, ka treikam treijam bad ka synshar-bishar tynrai kaba la don pateng la pateng, wat la ym shym la pynskhem ïa ki da kano kano ka aiñ. Haba ñiew ïa ka jinglong Trai Ri, ka jingjlan jong ka por buhai shnong jong ki briew ka long kaba kongsan, ym ka niam lymne ka kolshor . Lada ngi shim ba ka kolshor ne ka niam ba ka dei kaba kongsan, kata ka mut la thaw kyrpang ïa ka niam ne kolshor na ka bynta ba ki briew kin bud ne ngeit. Hynrei kam long kumta, dei ki briew kiba sañdur ïa ka deiriti ne ka niam ne kolshor lyngba ki por. Ki nongthaw ïa ka Riti Synshar ka Ri India ki sngewthuh bha ïa kane bad kumta la bsuh ha ka Riti Synshar ka Ri India ïa ka hok jong ki nongshong shnong ban mane blei ne ban ngeit niam laitluid. Ngi lah ban shem ïa kane ka hok ha ka kine ki Article 25, 26, 27, and 28 ha ka Riti Synshar. Na kata ka daw ym lah ban knieh jubor ïa ki hok jong ki nongshong shnong tang namar ba ki la kylla niam.
Ka paw shai kdar ba kita kiba ong ba ki Trai Ri Khasi kiba la kylla sha ka niam Khristan ne sha kiwei pat ki niam nongwei ki dei ban duh noh ïa ki hok ba ki dei ban ïoh kum ki Trai Ri, ki kren kumta namar ba kim pei phang ïa ki Aiñ bad ka Riti Synshar. Ñiuma, ka lah ban long ba ki tip, pynban ki ong khnang da ka jingthmu ba wanrah ïa ka jingïapait bad jingsngew ïapher jingmut para Trai Ri. Balei ki kwah ban pynïapait ka dei ka jingkylli kaba jnang.
(Kane ka jingthoh ka dei ka jingsngew jong u nongthoh shimet bad kam don jingïadei bad kam kam ba u trei).
