Ki Khasi-Jain̈tia ki shim jait na ki Kynthei

Babu Kular Khongjirem

Naduh ki por hyndai kulong kumah haduh kat kine ki sngi ba mynta ki Khasi-Jain̈tia jong ngi ki dang īai bteng ban bat īa kane ka jingai jait- ai khong sha ka Kmie, kata, sha ka liang ka kynthei. Don bunbah ki nongrim ba skhem (basic principles) kaba sakhi balei ki Khasi-Jain̈tia jong ngi ki ai jait – ai khong sha ka kmie.

Don ki khana hyndai kiba īathuh, hana, ki Khasi-Jain̈tia ki la ai jait noh sha ki kynthei namarba ki shynrang ki dei ki ‘riewthma ki ban īada īa ka ri bad ka jaitbynriew, ki nongbah wait ki nongbah stieh, ki lah ban kyllon īap noh wat sha madan thma ruh. Na kata ka daw, ka jait ka khong ki la aiti noh sha ki khynthei kiba dei ki nongri nongsumar īa ka īing ka sem ba kin bat syndon ia ka jait ka khong.

Don ruh ki khana hyndai kiba la īathuh ba ki Khasi-Jaiʼntia hashwa ba kin leh īa kano kano ka kam kii da panbor na ki blei lyngba ka shat ka khein̈. Lada kohnguh ki blei, kata, ki la pynskhem syndon hangta bad lada kim kohnguh ki blei pat, ki pyrkhat da kumwei pat.

Ka jingshim jait ki Khasi-Jain̈tia na ka kmie ka la pynlong ia ka jaitbynriew jong ngi ba kan long kaba kyrpang tam (unique) ha ka pyrthei. Dei hangne ba ka jaitbynriew jong ngi ka la kylla long ka jaitbynriew tip kur tip kha, tip briew tip Blei, ka ri jong ka akor ka ri jong ka burom bad ka ri ba ieit ki blei. Kane ka dustur ka la pyllait ruh īa ka jaitbynriew na ka shongsang shongma kaba long ka pop ne ka pap hakhmat u briew u Blei.

Ym dei tang kumta, hynrei ngi īohi na ki dak ki shin ha ka mariang kum ki sim ki doh, ki mrad ki mreng ba ki khun te ki dei hi ki jong ka kmie. Ngim ju īohi koit ba u ‘Yiar Ryngkuh (kpa ki khun syiar) ba un wan peit khun bad wan aibam aidih īa ki khun syiar, hynrei dei ka kmie hi ka ba ri kaba kdup īa ki khun haduh ban da heh. Ynnai īakren īa u kpa miaw uba bam pynban īa ki khun la jong. Lait noh u Kohkarang, ka paitpuraw, ka paro bad kiwei kiwei kiba īa tip lang ban īa peit lang īa ki khun, hynrei, kiwei ki jait jingthaw te dei beit hi ka kmie kaba sumar bad bsa īa ki khun lajong. Haba peit nuksa īa ka mariang, i kumba u khasi u stad bha ba ki khun ki dei shisha ki jong ka kmie.

Ha ka por ba wan ki dohlieh (phareng) shane sha ri Khasi ha ki snem 1840 ter ter, ngi īohi ba ki la pynkylla khongpong lut īa ka jingngeit (belief), ka niam ka rukom (religion), ka riti ka dustur (culture) kum ka rukom jer khun (naming ceremony), ka iathoh shongkurim (marriage), ka niam īap niam im ki Khasi-Jain̈tia, hynrei kim nud hi tdot ban pynkylla īa kane ka thymmei bad nongrim ba kongsan (basic principle) jong ki Khasi-Jain̈tia ban ym ai jait shuh sha ka kmie hynrei ban ai jait kpa noh kumba leh maki ha ri Phareng. Jin lada u Phareng un pynkylla jait kpa ha kito ki por, tharai, ka jaitbynriew jong ngi kan nym long shuh kumba ka long mynta.

Ngi la īohi ruh ba dang shen ka KHADC ka la pynskhem syndon da ka ain̈ ba kiba ai jait kpa kin ym ioh ST (Schedule Tribe) shuh namar kin ym khein̈ shuh kum ki khasi. Tang kiba ai jait kmie kin dang īoh ST. Dei kane keiʼn ka ban ktah matīong syndon phak īa kito kiba ai jait kpa namar shisien bym ioh īa ka ST, ki la kylla General syndon. Ka Scholarship ruh kim ioh shuh, ka khajna (taxes) kum ka professional tax, ka income tax bad kiwei kiwei kaba heh bha, ym don reservation shuh īa ki ha ka īoh kam ka īoh jam (employment) nalor bym īoh shuh wat ban īaleh MDC/MLA/MP election lait noh tang na ki general seat kum ka Laban, ka Pynthor, Phulbari kumta ter ter. Dei kane keiʼn ka ban wanrah īa ka apot bad ka jingma ba shyrkhei kaba ap īa khun kiba ai jait kpa mynta. 

Ngi sa īa peit haduh katno kine kiba heh kiba hain̈ bad nongīalam jong ngi kin pyrshang ban thawlad thawbuit ban lait na kum kane ka apot īa ki khun ki ksiew jong ki hadien habud.