LA NGIN DANG KHMIH LYNTI ÏA KA JINGROI KA JAITBYNRIEW KHASI

LOUIS PYNGROPE, RETIRED HEAD,  DEPARTMENT OF PHYSICS, LADY KEANE COLLEGE

Lah sngewdei ban pynpaw hangne ia ka jing bym lah ban ia tylli para mangi kum ka jaitbynriew Khasi. Ngi long ki briew kiba long hanga mei, ki ba ju sngew tang ka jong nga ka ba dei, ngim juh ia hap ia kaba kiwei pat ki pashat jingmut khlem da bishar bniah bha ia kaba dei ne kaba lait. Hynrei kane baroh kam pher lada ki jingmut bad jing sngewthuh la jong ki long shisha kiba da kordor haduh katta katta. Kam don ei ei ruh ka jingpaw ia ki dak ki shin kum ba lah pynpaw jong jan baroh ki seng bhalang lane ha ki election Manifestos jong ki seng sain hima ha ki election MDC/MLA/MP ba lah dep ha kaba ki main objectives ki dei beit ka jingiatylli. Ka long kaei kaei ka bym sngewtynnad ban pynpaw hangne ia kiba kum kine ki jingkular kiba mih tang ha ki por shwa ki election hangne ha ri Khasi jong ngi namar ba ym ju lah ban pyntreikam ei ei haduh bakut jong ka por treikam ki nongmihkhmat jong ngi bad ha ka juh ka por ym ju don ka jingbishar/jingthew na ki khasi voters jong ka state. Kane baroh ka dei ka jing khein dew thala jong kine ki seng sain pyrthei ia ka jait bynriew jong ngi namar ba ngi dang sahdien ha ka thoh ka tar bad ka jingsngewthuh jong ngi. Ngi dei ban sngewthuh noh mynta ba kum kine ki jing shim kabu ki seng sain hima ka dei ban jah noh shisyndon. Ngi dei ban long noh ki briew kiba kham shemphang khnang ba kan nym don shuh ki jingpynbiej kiba kum kine hadien habud. Ka jingdonkam ban research ia ki dak thoh khasi ka long kaba donkam haduh katta katta. Shuh shuh ruh kadei kaba ngi dang sahdien shibun eh ha kaba ngi dang duna shibun ki jingthoh ban pynskhem ia ka tyllong long trai jong ngi. Ngim pat nud haduh mynta ban kam trai ia lade ba ha kaba nyngkong eh ngi wan naei? To ngin pyrshang ban wad bniah noh ia la ka tyllong lajong. Kumno ki khynnah ka Department of Khasi NEHU/MLCU kin sngew halor kine ki phang kiba da donkam haduh katta katta? Nga lah sngewlehrain kum ka jaitbynriew haba ngam lah ban ai jubab eiei halor ki jingkylli nangno ngi wan nyngkong eh haba kiwei pat ki jaitbynriew sawdong ka pyrthei ki kylli ia ngi.

Kum ban kyrsiew thiah, nga lah sngewdei ban kyrpad ia ka Khasi Hills Autonomous District Council(KHADC) ban tyrwa noh ia ki Scholarship lyngba ka funding ba lah tyrwa ka Sorkar Meghalaya dang shen ia ki khynnah khasi lane ki research scholars na NEHU lane kiwei pat ki skul pule kiba ai lad ia ki khynnah khasi ba kin sdang noh ban wad jingtip bniah halor kitei ki phang ba lah kdew ha neng. Ha ka liang ka thoh ka tar, ngim pat don ki encyclopedia ki ban pynshisha ia ngi ba ngi don ruh ki rukom im ba ngi bud kiba iaid ryngkat bat ka Science and Technology, kum ka shongkha shongman kum ha ka ia poi kha kaba shu siew kylliang, ka rukom ai jait sha ka kmie kat kum ka jing ia snoh u sohpet( umbilical cord) jong ki khun bad ka kmie ha ka por ba dang kha, ka rukom khein kur khein kha kaba buh kyndon ha ka shongkha shongman, ka rep ka riang, ka pom dieng pom siej ha kaba ngi juh pom ha ki por ba ngen u bnai khnang ba u dieng un ym bam khniang, ter ter.

Dei hangne kein ba ngi buh ialade ha ka jingdum bad ngin lah ban weng ia lade na kane ka apot sepsngi satang lada ngi kyndit bynriew noh mynta. Ngi lah tip ba katto katne kiwei pat ki riewlum na North East India ki lah iaid kham shakhmat ha kaba ki lah shem ia u dak thoh jong ki. Balei mangi pat ngin dang sah kut bad sahdien haduh katne katne. Kine baroh ki jingsahdien jong ngi ki pynlong ia ngi ba ngin long ki ba hun beit wat lada ka don ka jing ioh nong ne duh nong ka ri bad ka jaitbynriew da kaba ngi shu sngap jar jar kum ha ka liang ka jing pynrung ia ka ktien khasi ha ka 8th Scheduled jong ka riti synshar ka Ri India. Hato kam dei mo ka jingthmu ba sha lyndet ba ngi lah ioh state khlem don jing iasnoh ka kyrteng jong ka state jong ngi bad mangi ki trai shnong  ba shong ba sah ha ka, katba ha kiwei ki state ha North East pat ka da suhthied bha kane ka jingiasnoh. Ka jing ia kajia pud hapdeng ka ri khasi bad Assam, ka jing pynrung ia ka ktien khasi ha ka 8th Scheduled jong ka riti synshar ka Ri India, ka jingpyrshang tih Uranium ka Sorkar India, ter ter ki dei ki dak ba paw shynna ban sheptieng ban ai ia ka kyrteng ka ban iasnoh bad ki briew ba im hapoh jong ka namar ba hap ban pynpaw da ka jingthoh(buh record) ia ka permission ba lah ioh na ka state ban pyntreikam ia kine. Ngi lah dei ban long ki ban mih shakhmat ban pynsngew ia ki jingmut jongngi lyngba ka social media, ki jingthoh ha ki kot khubor, ki jingiakhih,ter ter. Ngi pynpaw ia ka jingbym nud jongngi ban pynsngew ia ka eh ka shon ki long dien – mandien da kaba ngi shu sngap jar jar kum ha ka mat Review of our existing Reservation Policy, ka jingbym shim khia ka Sorkar pdeng ha ka jing pynrung ia ka ktien khasi ha ka eight scheduled jong ka riti synshar jong ka ri India, bad kiwei kiwei. Ka jingeh hangne kan mih na ka daw ba u khun khasi jong ngi u kloi ban klet noh ia ka ktien lajong bad ban kham sngewtynnad eh ban pule bad kren ha ka ktien phareng. Kane ka lah ban buh mawjingthud ia ka jingpynrung ia ka ktien khasi ha ka eight scheduled jong ka riti synshar ka ri India.

Ha ka liang ka jingpdiang ka State jong ngi ia ka NEP, ka long kaei kaei kaba ka sorkar ka lah shu leh khlem don jingpynkhreh ei ei bad kaba ngi lah thikna lypa ba ngin ia kynduh shibun ki jingeh tang ha ki khyndiat por hadien ba lah pyntrei kam ia ka. Ha ka Lower Primary level lah donkam ban pynkhreh ia ki kot ki sla ha ka ktien lajong, hynrei kine ki kot kim pat don satia katba ia ka NEP pat lah pyntreikam. Mynta, ia kine ki kot ki sla la hap ban shu thoh kyrkieh khlem don ka expert committee ba lah pynkhreh da ka Meghalaya Board of School Education ban khmih bniah ia ki jingthikna ka standard, correctness of language used and information. Kum kine ki jingduna kin dang bun ha ki higher levels. Dei hangne kein ngin sa nang iohi shuh ia ka jinghiar ka education ha ka state jong ngi. Lah ju shem ha ki por ba lah dep ba wei lah lap ba ngi hiar ha kano kano ka lain, kane ka jinghiar ka iai bteng kat haduh ba kan poi ha ka level bym lah pynbha shuh.  Ynda lah poi kata ka por ngin sa buh jingkynnoh iano pat? Ka state Government ka lah iohi ia kane naduh u snem 2020 ba pynbna ia ka jingpyntreikam ka NEP hynrei kiba dei khmih ia ka pule dangle, kim kyndit bynriew kaba pynlong ia ngi ban poi sha une u pud.

Nga lah ai da ki jingthoh ha ki kot khubor ia ki jingrit ki surok ha ki katto katne tylli ki bynta ka new Shillong ki ban wanrah jingeh hadien kumba long ka old Shillong mynta, ka jingpyndonkam ki electronic traffic signal ha surok  da kaba pyndonkam da ki computer programme kiba kham bha, hynrei ka sorkar kam shim khia ia kine ki jingmut ba lah ai. Kane ka pynlong ia ngi ban sangeh noh ka jingai jingmut jong ngi namar ki concerned department kim khein kor bad shim khia ia kum line ki jingmut ba ngi pashat. Ka new Shillong da kane ka unplanned format kan nym ia pher na ka old Shillong. Kumno kein ngin khmih lynti ban pynlong smart city ia ka? Hangne kein ngin sa lah ban iohi ia ki jingeh ki khun ki kti, ki longdien mandien jong ngi. Kane da shisha kan long ka jingtim ia kane ka sorkar da ki nongshongshnong ha ki por ban sawan hynrei ngi lah shu myllen ban sngapjar khlem kren ei ei shuh. Ka jingkiewdor ki marbam mar dih bad kiwei pat ki mar ki mata ki lah long ki jingpynsyier ia ka jait bynriew, hynrei hangne ruh ngim pat sheptieng bad sngewthuh ei ei ruh haduh mynta. Mano ban salia ban pynneh kum kata ka jaitbynriew hapoh ka ri ka bym sngewthuh wat ia ka jingdung kura u sohkhaw? Kine kiei kiei ki lah kdew shai ia ka jingjah rngai ka jaitbynriew jong ngi hi baroh kawei ha kaba yn ym don mano mano ruh ban tip ei ei shaphang jong ngi hadien habud.

Ki bun ki dak ki shin ki ban lam lynti sha ka jing jah rngai ka jaitbynriew. Ka ba kham kongsan eh ka dei ka jing jied nong iasaid ain sha District Council, Meghalaya Legislative Assembly, Member of Parliament, ha kaba ngi khlem ioh ki briew kiba kynsai kiba lah ban Pyrkhat jngai ia ka ri bad ka jaitbynriew. Ngim dei ban ailad ba kan shu kut kumne ba ngin iai long sah kumne haduh kaba kut ka jingim jongngi.

Mynta ka lah don ka commitment bad jingai mynsiem na u C M jong ka state jong ngi ha ka dur ka Assurance ia ka KHADC ba kan ai ki funds ha ka ban leh ia ki research works on areas pertaining to culture, custom and practices of the khasi communities etc. Kynmaw, ngi dei ban sngewthuh shai ba kane ka dei ka kabu ksiar ia ngi ban kyrpad ia ka KHADC ba kan buh jing tyrwa shi syndon sha ka Department of Khasi, NEHU/MLCU ba kan pyntreikam noh ia ki funding na ka bynta ki research works halor ki topics kiba iadei bad ki phang ba lah kdew haneng khnang ba kan wanrah ia ka jingshai jong ka ri bad ka jaitbynriew mynta. Kane ka research works kan pynkhlain ia ki documentations ki ban pynsuk ia ngi ba ngin ioh ia kitei ki jingkwah jong ngi kumba lah kdew ha shwa. Kaba kham kongsan eh ia ngi ka long ba ngin wad ia u dak thoh jong ngi namar kumba lah paw tyngkrein ba kine ki dak thoh ba ngi lah pdiang (Roman Scripts) ki khlem lah ban pynhun ia ngi haba ngi hap pule dak ia baroh ki kyntien khasi

Kum ban shu bsuh jingmut, ngim lah ban shu khein biej lut ia u khasi ha ki por ba lah dep, ba u shu shna ki maw shieng khlem nongrim bad khlem pyrkhat ia ki longdien-mandien ba kin nym buh jingkynmaw ei ei ruh ia kito ki shieng jong kito ki kur ba lah buh sah nam ha u mawshieng jong kato ka kur ha kito ki por. Ha uwei uwei u mawshieng lah ban ioh shibun ki jingtip kum ka jait ka khong, ka kpoh jong ka kur, ka shnong ka thaw, ka rta jong ki nongiap ba ki shieng lah thep hangta, ka jingbun jong ki shyieng (khyllung ne khynnah ne rangbah, shynrang ne kynthei), ki jait jingpang aiu ba ki don, ter ter. Ia kum kine ki jingtip lah ruh ban ioh na ki dak ki shin lane symbol kiba lah shon shap ha uto u mawshyieng. Ka dei ka jingstad pat jong kito ki nong wad bniah ban pynshong nongrim kum u dak thoh ban kit jingmut katkum ki jingiasnoh bad kitei ki jingtip ba ki ioh. Bun kum kine ki mawshyieng lah ban lap ha ki bri ki kper jong ki briew khamtam ha ki jaka Riwar. Nalor kine, lah ruh banshem ki Mot teinam ia ki briew ba lah iap bad lah noh synniang ha ka kur ka kha, ka imlang sahlang, ter ter. Shuh shuh lah ruh ban ioh jingtip ia ki jingshna kum ki lynti iaid kjat, jingkieng jri bad ki rta jong ki. Lah ruh ban shem ia ki mawbri, ki maw teinam ia ki durbar ki hima ba pher ba pher. Ka history jong ki hima ba synshar ruh lah ban wadbniah nangne. Ki ing leh niam kum ka ing sad, ter ter lah ban ioh jingtip ia ka rta jongki ruh. Ia kine baroh ki jingtip, yn nym lap satia lada ym wad bniah kat ba kine ki maw, ki jingshna ki dang neh khlem pat don jingthut. Ki maw ba lah pynieng ban sah nam ki dei ki atiar ba nyngkong eh kiba ngi dei ban pyrshang ban wad bniah bha ban kyrsong ia ka nongrim jong ngi.

Shuh shuh, lah iohi bad ioh sngew ia ka jing ring sur ka rukom kren katba nang hiar ka jingjrong jong ka jaka. Sdang na ka jaka ba ha jrong tam eh kum ka smit, ka sur kren ka long tbut tbut bad kat nang hiar ka jing kren ka lah nang kham wan sur bad khatduh khatwai ynda lah poi sha ri bhoi bad ri thor (ri Assam) ki lah ring sur bha. Kumjuh ruh ynda hiar na ka liang ri War ruh iohi bad iohsngew kumjuh, ka rukom ring sur ka lah paw bha ynda lah poi ha ki jaka ri War bad khatduh eh, ynda poi sha ri Bangladesh, ka jing ringsur ka lah jur bha. Kine ki long tang katto katne ki jingiohi bad jingiohsngew jong u ba bun ba lang, dang bun kiba kum kine ha kane ka ri jong ngi.

Ngam banse ban hap kynthoh ba ngi long ki briew kiba lyngkot ka bor kynmaw, ki bym nang ban burom ia ki ain ki kanun ha kaba ngi kloi ban pynkhein ia ki ain lada ngim sngew iahap ia ki kum ka jing pyrshah shimet ban shim jait na ka kmie, ter ter. Ngi long kiba thut shen bad bym juh lah ban pyrkhat ne iohi jngai ha kaba lah mih shibun ki kynrum kynram khamtam ha ka synshar khadar, ter ter.

Ki jingsuk kin khambun na ka advancement of Science and technology bad ki jingeh ruh kin bun bha namar ka juk mynta ka lah kham stad shibun. Khatduh khatwai, ngi dei ban kynmaw ba ngim dei ban shim rai lymda ngi lah sngewthuh lypa ba ymdon shuh kiwei pat ki phang ki ba lah ban ai ki jingmut ba pyrshah.