BALEI KA RUKOM BATE KAM BAKYNSHA HA KA JYLLA LA DEI BAN PYNKYLLA MYNTA MYNTA

Kynpham Sing Nongkynrih

Ha u snem 1998 ka la don ka jingpynbna da ar tylli ki seng saiñ hima bakongsan jong ka jylla, kata ka United Democratic Party (UDP) bad ka Congress (I), ban bishar biang ïa ka rukom bate kam hapdeng ki jaitbynriew Hynñiew Trep hadien ba la mih ki jingïakhih pyrshah ïa kane ka rukom bate kam bakynsha, kaba la bud naduh ka por ba la sdang ïa ka jylla, kata naduh ka snem 1972. Kane ka rukom bate kam ka la buh kyrpang 40 na ka shispah na ka bynta ki Garo, 40 na ka shispah na ka bynta ki Hynñiew Trep bad 20 na ka shispah pat na ka bynta kiwei ki jaitbynriew.

Haba shu peit shisien peit, kane ka rukom mang, 40 na ka bynta ki Garo, 40 na ka bynta ki Hynñiew Trep, ka long kaba ibiang bha. Te balei pat ka leit don kat kane ka jingïakajia bad ka jingbymhun ïa ka? Ka daw baroh ka long ba ki Hynñiew Trep ki don u paid uba palat lajan ar shah ban ïa ki Garo. Kat kum ka jingñiew briew ha ka census jong u snem 2001, ki paid Hynñiew Trep ki don 14, 43, 596, katba ki Garo pat ki don tang 8, 62, 473, kaba mut ba ki paid Hynñiew Trep ki don tam haduh kumba 5, 81, 123 ïa ki Garo.

Ym tang katta, ngi dei ruh ban kynmaw ba ki paid Hynñiew Trep ki don bun tnat bad ki kynthup ïa ki Khynriam bad ki War ha East Khasi Hills, ïa ki Pnar ha Jaiñtia Hills, ïa ki Bhoi ha Ri Bhoi District bad ïa ki Maram, ki Lyngngam bad ki Nongtrai-Muliang ha West Khasi Hills. Namarkata, katei ka rukom mang kam, ka long shisha kaba kynsha, ka bym hok, kaba noh shiliang than eh tang sha ki Garo bad kumta ka la dei hi keiñ ïa u paid Hynñiew Trep ban ïa khñium ïa atnud bad ban ïa dawa shisyndon ïa ka jingpynkylla.

Nalor ba kane ka rukom bate kam ka long ka bym hok, ka long ruh kaba ma ban ïai pyntrei kam ïa ka na kiba bun ki daw.

Ha kine ki khyndiat snem ba la dep ka la don ka jingkulmar ha ka jingthung kam ïa kito kiba pas ïa ka MCS, namar la ai mokotduma pyrshah ïa ka Sorkar Jylla da uwei u nongtrei seng bhalang na Garo Hills, uba dawa ba ïa baroh kito ki samla Garo dei ban thung kam noh ha ka pali kaba nyngkong wat la ha ka jingshisha ki la wan shatdong.

Ka jingma ka wan ruh na ka jingdawa jong ki Bhoi, ki Pnar bad kiwei pat ki tnat jong u paid Hynñiew Trep, ïa la ki jong ki jong ki doh kyndang kumba ki la leh ha utei u snem. Kane khlem pep hadien habud kan wanrah pynban ïa ka jingïapait ïapra hapdeng u paid ka jylla hi.

Kumba phin sa ïohi, dang don shuh ki daw balei kane ka rukom bate kam kaba khyllah ka long kaba ma.

Tangba, kaba kham pynlyngngoh shuh shuh pat ka long ba kumno kita ki nongïakhih Hill State ki la shah tap eit miaw haduh kattei. Mynta ngim lah ban khlem da kylli kaei kaba la pynlong ïa ki ban nym imat kat ïa katei ka rukom pynbeit kam bakhyllah, ha kaba ïa kiba bun la ai khyndiat bad ïa kiba khyndiat pat la ai bun. Ka jingong ba ki paid na Garo Hills ki kham sah dien ban ïa ki paid na Khasi bad Jaiñtia Hills, bad namarkata, la dei ban ai kham bun ka bhah ïa ki ha ki kam ki jam, ka long ka bym shongnia, namar ha khmat ka Ri bad ka pyrthei hi, ïa kine baroh ar la kheiñ kum kita ki Scheduled Tribes ne ki jaitbynriew ba dang sah dien.

Naduh u snem 1972, la palat 51 snem ki la ïaid bad ki ilekshon ruh ki la leit ki la wan, hynrei ym shym la don ba kynmaw sngi ei ei ïa kane ka 40 hajrong ka 40 ha tbian. Ym tang ba ki nongïalam ba bun ki la matlah, hynrei ki la pyntrei kam shongshit ruh ïa kane ka rukom bhah, ha kaba la pyndonkam ïa ka ym tang ha ka thung kam thung jam, hynrei ruh ha kaba mang ïa ka bhah jong kito ki khynnah kiba leit pule shabar ha ki laiñ bapher bapher.

Dei tad haduh ba ka seng ki samla pule ka Khasi Students’ Union, bad ki seng bhalang bapher ki la sdang ban ïakhih bad dawa ban pynduh noh shisyndon ïa kane ka rukom bhah kam ba ki nongïalam jong kine ki seng saiñ hima ba kongsan ki la sdang kyndit thiah khatduh ïawai bad kular ha ki maniphesto jong ki ban bishar biang ïa kane ka kam. Hynrei tang ka jingbishar kam pat biang. La kumno kumno, mynta ka la dei ka por ban pynkylla noh ïa ka bad ruh ban sangeh pyntrei kam shisyndon ïa kata ka Roster System kaba shim jingkheiñ ïa ki kam ki jam naduh ki por ba mynshuwa, namar ba da kane ka rukom ki khun samla jong ngi ki la duhnong shaba palat. Ha kane ka liang, ka jingai jingmut jong ki samla pule ha u snem 1998, ban shu buh beit 90 na ka shispah ïa baroh ki trai shnong jong ka jylla, khlem da pynïapher hapdeng Garo ne Hynñiew Trep ka long kaba sngewshongnia shisha.

Kane Sorkar ka dei ban shim khia bha ïa kane ka kam bad kam dei ban pynkhluid briew pynban da kaba phah ïa ki nongaiktien jong ka ban kren lymmir bad ban pyntieng kohtympan ïa ki paid u Hynñiew Trep la kumba ki dei ki khyllung khynnah.

Uwei u nongaiktien ka NPP, u la ong ba ki seng saiñ hima bad kiwei de ki kynhun kim bit wat ban kren shaphang kane ka rukom bate kam ha ka jylla namar ïoh ka wanrah pynban ïa ki jingïaumsnam bad kiwei ki jait bynriew. Hynrei balei ka jingïakhih ki Hynñiew Trep na ka bynta ka hok lajong kan ïalam sha kata ka jingïaumsnam? Ki Hynñiew Trep kim kwah ban ïa kulmar ne ïa umsnam badno badno ruh. Ki shu thrang beit tang ban ïoh ïa la ka hok bad ïa la ka bhah kaba shong hok ha kaba ïadei bad ki kam thungkam thungjam ha ka jylla. Lada kano kano ka jaitbynriew ka pynkulmar shnong namar ba ki Hynñiew Trep ki dawa ïa kaei kaei kaba shong hok eh, ka dei ka kamram jong ka sorkar ban ai jingsneng ïa kum kita khnang ba kin lah ban ïa im suk im saiñ kat kum ka hok, kat kum ka bhah ba shong hok. Ka dei kaei kaei kaba long kamkai bad thamula haduh katta katta ban khmih lynti ba kawei ka jaitbynriew kan hap ban shah ïa kum kane ka jingshah lehbeiñ shijunom tang na ka daw ba ka sorkar ka kwah ban pynhun ïa kawei pat ka jaitbynriew.

Ha ka jingshisha, kaba ma eh ïa ka jylla ka long lada ym leh ei ei ban pynkylla noh shisyndon ïa kane bhah kam 40-40. Ki samla, kiba dei kiba shah ktah tam eh ha kane ka rukom bate kam bakynsha, ki lah ban kylla duh mynsiem haduh katta katta, kat haduh ba ki lah syndon ban poi sha u pud bah suloi. Ïa kum kane ka apot, ki nongïalam, lada ki dei kiba don ka jingïatiplem, ki dei ban leh katlah katïai ban ïa kiar. Bad khnang ban kiar na ka, dei ban ai noh shisyndon ha ki samla u khun Hynñiew Trep ïa ka hok kaba ki dei ban ïoh.

Sa uwei pat u nongaiktien ka NPP, uba dei syndon u myntri ka pule dangle, u la pyrshang ban pyntieng kohtympan ïa u paid Hynñiew Trep da ka rai jong ka Supreme Court, ka ïingshari ba ha khlieh duh ka ri. U la ong ba ka VPP kam dei ban ‘ïaleh kai bad ka ding’ namar ïoh ka ïingshari kan ong pynban ba ïa ka reservation (ka jingbuh kyrpang ïa ki kam) na ka bynta baroh ym lah ban tam ïa ka 50 %, ne 50 na ka shispah, kumba ka la rai ha ka mokotduma kaba dei hapdeng ka Indra Sawhney pyrshah ïa ka ri India.

Hynrei kum u myntri, um dei ban ang la ka shyntur katba ka jabieng jong u kam pat lum lut ïa ki jingshisha. Na ka bynta ba un kham tip bha, u dei ban peit ïa ka bynta (para) ba 810 jong katei kajuh ka rai jong ka Supreme Court. Ha kane ka para ba 810 ka Supreme Court ka la pyllait noh ïa ki jylla kiba don ha ki bynta ba kham kyndong jong ka ri na katei ka kyndon bhah kam ba 50 %. Ka rai jong ka, ka ong kumne, ‘While 50% shall be the rule, it is necessary not to put out of consideration certain extraordinary situations inherent in the great diversity of this country and the people. It might happen that in far-flung and remote areas, on account of their being out of the mainstream of national life and in view of conditions peculiar to and characteristical to them, need to be treated in a different way, some relaxation in this strict rule may become imperative …’

Kane ka mut kumne: ‘Wat lada 50 % ka dei ka rul, hynrei ym dei ban nym pyrkhat pat ïa ka jingdon ki khep kiba kham pher kiba ju don ha ka jinglong ba kham pher ka ri jong ngi hi bad ki jaitbynriew jong ka. Ka lah ban long ba ha ki bynta kiba kham jngai bad kham kyndong, namar ba kim lah ban ïa don bynta lang bad ka bynta bakongsan jong ka imlang sahlang (main stream) jong ka ri bad namar jong ki daw bad ki jinglong ba kham pher jong ki, ngi hap ban peit da kumwei pat, ngin hap ban pynjynsur ïa kane ka rul …’ Ka rai ka Supreme Court ka long kaba shai. Ka jaitbynriew kam dei ban sheptieng ne shah ïalam bakla khamtam lei ha ki briew kiba ka jingtip ki dang duna.

Lah ban kdew hangne ba une u myntri u la shu kren dohïap khlem nongrim. Ka jingkwah jong u ban pynneh jubor ïa kane ka rukom bate kam ka bym shong hok bad kaba khlem raiñ khlem rem, watla ka long kaba pynïap jynduh ïa ki jingangnud bad ki jingthrang ki khun samla u Hynñiew Trep, ka long namar ba u pyrkhat ba u la leh ïa kaba dei na ka bynta ka jaitbynriew lajong. Ïa kata ngi sngewthuh. Hynrei ka jingleh kaba dei na ka bynta ka jaitbynriew lajong kam mut pat ba un lah ban leh ïa kaba lait na ka bynta ka jaitbynriew u Hynñiew Trep.

Tangba ka don ruh ka jingsneng hangne. U nongïalam Garo barabor u ju kren na ka bynta ki Garo! Hynrei ki Khasi pat? Balei ba bun na ki nongïalam jong ngi ki kren pyrshah pynban ïa ka jingdonkam ban pynkylla ïa kane ka rukom bate kam haba ka long kaba pynduhnong haduh katta katta ïa la ka jaitbynriew lajong? Balei kiwei pat kim lait wat tang ban ang? Balei ba haduh mynta don tang khyndiat kiba la mih ban kyrshan ïa ka jingdonkam ban pynkylla ïa ka? Bad shaei pat kita ki seng bhalang ba ju pynkhynwin thlim na ka por sha ka por? Balei ba bun na ki, ki shu sngap mynthi wat haba mynshuwa dei ma ki kiba la pynkhih win na ka bynta kane ka kam? Kynmaw bha, lada phi phim don na ka bynta u paidbah ha ka por ba u donkam ïa phi, u paidbah ruh un nym don na ka bynta jong phi ha ka por ba phi donkam ïa u.