KA JINGSHNA ÏA U DURMOT U SYIEM TIROT SING HA DHAKA, BANGLADESH

Shillong, Rymphang, 23: Ha ka por ba ka Sorkar Jylla ka la maitphang ban pynmih ka Stamp ha ka nam jong u Tirot Sing Syiem lyngba ka Postal Department ka Sorkar Pdeng la sngew donkam ban ïoh ïa ka durkhmat ba shisha jong u Tirot Sing Syiem, wat lada khlem lap ksai ïa kano kano ka tyllong. Kumta la pyrshang ban aiti ha ki barikor jong ka jylla bad na baroh ki ba la pyrshang la jied ïa u Bah  Bashai Rai Dohling bad u Bah Marius Main Sing Shanpru. Baroh arngut ki dei ki ba trei ïa ka kam thohdur ha ki tnat sorkar, u Bah Bashai Rai Dohling u dei u barikor (animation artist) jong ka Directorate of Film Division, Ministry of Information & Broadcasting, Government of India ha Bombay, katba u Bah Mainsing Shanspru u dei u barikor ha Directorate of Information & Public Relations, Government of Meghalaya. Baroh arngut ki la pynkhreh la ka rukom mutdur ïa kata ka dur jong u Tirot Sing Syiem, khlem da iit bniah na ki tyllong jingtip ba dei ban wad. Na ka daw ba la kyrkieh ka kam, u Bah Bashai Rai Dohling u la tehkam ha la ka shlem treikam bad u la aiti noh ha u barikor khynnah u ba dei u dkhar na dewbah India. Kumta ka dur ym da ïahap than bad la kyntait noh bad la jied da ka durthoh ba la pynkhreh u Bah Main Sing Shanpru.

Ka la jia ryngkhat ba u Bah Raphael Warjri, u dei u synran hikai thohdur jong u Bah Maiñ Sing Shanpru bad la ïohlad ban sakhi ïa kata ka dur jong u Tirot Sing Syiem ka ba paw kum u tymmen rangbah, katba ha ki khanamynnor la tip ba u la ïap ha ka ryta ba dang kumba laiphew snem tam. Kumta la kynthoh mardor ban pynbeit ïa kata ka dur, hynrei na ka daw ba la kyrkieh than ka sorkar, ym banse ban aiti noh kumba ka long haduh ba la shon shab na ka bynta kata ka Stamp ha Ri India lyngba ka Postal Department. Wat lada u Bah Raphael Warjri u dang khynnah samla, kane ka jingjia ka ba long thurmur ka la ktik ïa u ban thwet thikna shaphang ka dur ba biang jong u Tirot Sing Syiem. La jia ryngkhat ba u la mar mlien ruh ha ka kam shondur bad u ïoh jingtip ba thikna ba la shem ïa ka kor shondur dang tang ha u snem 1839, kata ka mut hadien ba la ïap u Tirot Sing Syiem. Ym tang katta ka kor shondur ka dang poi sha Ri India ha u snem 1855 bad ym pat don lynti ban ïoh ka dur shon jong u Tirot Sing Syiem. Wat lada ha kata ka juk la ju don ki barikor ki ba ruiddur ïa ki kynja kynrem lyndan phareng, hynrei ym lah ban khmih lynti ba yn don ba ruiddur ïa u Tirot Sing Syiem, khamtam ba u dei u koidi sorkar ba la shah set byndi na ka daw ba ïaleh  thma pyrshah ïa ka sorkar Bilat.

Kumta ha ka jingpyrshang ban thwet ïa ka durkhmat jong u Tirot Sing Syiem, u Bah Raphael Warjri u la poi ryngkhat sha ka shlem pathai khubor naduh ki snem 1990 ter ter bad la ïashem bad u Bah Skendrowell Syiemlieh, u myllung kaitor bakhraw bad kumjuh ruh ïa u Bah Kitdor Syiem, u myntri sorkar u ba dei na ka jait syiem na Mairang. Ha ka ba ïa pur khana bad u Bah Skendrowell la ïa kynduh ïa u Syiem Hima Nongklhlaw, Bah Phrestar Syiemlieh u ba dang long syiem haduh mynta mynne. Ha kata ka khep la pynkhreh da ka durim dulir halor ka jingïakhun ki Khasi pyrshah ïa ka sorkar Bilat, ha kaba u Tirot Sing Syiem u dei u khlawait ba ïalam ha phrang. Phewse kata ka khlem la urlong, wat lada ka Dorbar Hima Nongkhlaw bad u Bah Kitdor ki la aiktien ban kyrshan ïa kata ka kam. Kham hadien kata u Dr David R Syiemlieh u la lap ïa ka sngi ïap ba shisha jong u Tirot Sing Syiem ha u snem 1988, bad mar mar la pyrshang ban tohkit na u Dr David R Syiemlieh shaphang ka dur jong u Tirot Sing Syiem. Ka ba sngew bynñiaw ka long ba ym shem kaiphot ne nathi wat ïa ka met jong u Tirot Sing Syiem ba la pynkhuid da ka ba tep ne ka ba thang ruh, sa ïa ka durkhmat te ym lah ban khmih lynti da lei lei.

Hadien kata ka la don ka jingthmu jong ka Dorbar Hima Nongkhlaw ban tei da u durmot jong u Tirot Sing Syiem ha Mairang ha ka jaka ba la don lypa u mot sahnam. Na ka liang jong u Bah Raphael Warjri, la ai jingmut ban tei syndon da ka shlem sahnam rikynti  (heritage monument) kat ba shah ka jaka bad la pynkhreh nadong shadong ki jingdonkam ryngkat ki dur ki dar ba kynsai halor ka thma ba la khie ha ka 4tarik Ïaiong 1829 haduh u Risaw 1833 ba la shah set byndi u Tirot Sing Syiem. Kata ruh ka khlem la urlong namar ka don ka jingkylla hadien ba la la tuklar da kiwei pat bad khatduh la aiti ha u nongkhaïi ban tei ïa uta u durmot u ba khlem ïahap bad ka kyrdan longsyiem jong u Tirot Sing Syiem bad ka ba la pynhiar dor  ym tang ïa ka rngiew u Tirot Sing Syiem, hynrei la pynjem rngiew ïa ka jaitbynriew Khasi baroh kawei. Ha ka jaka jong u Tirot Sing Syiem ba khiathew la shna da u tymmen ba phong ka riam bym ïahap, ka boh kum kharmali, u kpieng kuboit barit rïa bad ka dur jong ka wait ym dei ka waitlam Khasi.

Hadien ba ka sorkar jylla ka la aiti ha ka synjuk Riti Academy na ka bynta ban tei ïa ka khilon bad ka motdur ha khyrdop jong ka State Central Library ki ba phalang ïa ka rikynti jong ka jylla, u kher rangbah jong ka tnat Deiriti bad Mattithaw (Arts & Culture Department), u Bah F R Kharkongor u la kynjoh ktien ïa u Bah Raphael Warjri na ka bynta ban tei ïa ki motdur jong ki khlawait ïaleh laitluid ka jylla, kata u Tirot Sing Syiem, u Kiang Nangbah bad u Pa Togan Nengminza Sangma.  Katkum ba la kdew lynti bad maitphang da u Bah Sanbor Shullai, Myntri sorkar jylla la aiti ha u Bah Raphael Warjri ban pynkhreh na ka bynta ban tei ïa kita ki motdur ba shirynñieng. Mar mar la pynkhreh da ka ba tih sani bad wad bniah ïa baroh ki jingdonkam na ka bynta kita ki khlawait, kum shi bynta ban rakhe ïa ka lyngkhuh snem ba hynñiewphew san jong ka Ri India ba la jer da ka Azaadi Ki Amrit Mahotsav. La plie paidbah da u Myntri Rangbah Conrad K sangma ïa kitei ki durmot jong ki khlawait ka jylla ha u snem 2022 ki ba jrong kumba khatsan pruh eiei.

Ka long ka ba donkam ban batai sani ïa ka rukom pynkhreh jong ki barikor ka Riti Academy na ka bynta ban tei ïa kita ki durmot jong ki khlawait ka jylla. Ha kaba ïadei bad u Tirot Sing Syiem, nalor ki jingtip ba la lum naduh ki snem ba la leit, la nang thwet shuh shuh ki jingtip kum ha kaba ïashem bad ka longiing longsem jait syiem Hima Nongkhlaw na ka kpoh ba hiar pateng u Raja Kine Sing bad u Kedro Manik Syiem bad na kiwei kiwei ki tyllong. Kumta la ringdur na ka rengmat jong ki pateng longsyiem kumba la jer bad la thaw ka dur ka ba syriem tam katkum ka pateng jong ka kpoh long syiem bad kumjuh ruh ban ïahap bad ka ryta ba shisha shwa ban khlaw u Tirot Sing Syiem ka ba long kumba laiphew snem tam ka ryta. Nalor kata la jurip sani halor ka spong khor bad ka boh khaila kum u syiem, u paila ksiar ba kieng na tyrpeng sha synmgkai, ka jymphong syiem, ka waitlam ka stieh, ka ryntieh ki khnam ha ryngkap bad kiwei kiwei ki jnit ki jnat kat ka maiñ long syiem jong u Tirot Sing Syiem.

Nalor ka dur ka dar bad ka raim ka beit jong u syiem long syiem la wanlam ruh ïa ka pyrkhat Khasi katkum ka jingshisha ha kata ka juk. La shna da u syiem u ba ïakhun ban ïada ïa la ki khun ki hajar bad ïa la ka hima sima, ym dei u ba shla pyrshah ban kput da ka ba bitar. La shna da ka dur u syiem u ba peit jylliew ha ka thong ban ïakhun kheiñduh, ba bat skhem triang ïa ka waitlam bad ka stieh bad u ba la pynkhreh ban len lade na ka bynta ka Ri bad ka jaitbynriew.  Kumta khlem pyrthuh bud ban shna da u durmot u ba ieng kynthuit ban pyneh shadem lane kum u kaikhlaw ba tur ruma da jingbitar ïa u nongshun, bad ka ba isaitmet tam ka long ba ym dei da ki dohksah ba phyllung kum ki ba kilan met ha ka juk mynta, hynrei kum ki khlawait jong kata ka juk ki ba ïa kynduh bad ka mariang, la ha ka ryngkang rynsied ne ka trei ka beng ha shnong ha thaw, ha lyngkha risai ne ha khlaw ha btap. Kine kiei kiei baroh ki mir katkum ka saiñpyrkhat tynrai ki Khasi.

Ha kane kajuh ka rukom la pynkheh ka thwet ka tih sani shaphang u Kiang Nagbah ruh kumjuh. Katkum ka khana mynnor la shem ba ki phareng ki la sni ïa u Kiang Nangbah bad ïa ka kur Nangbah haduh ba ki la kthong ïa ki samla bad rangbah na ka kur haduh ba ki la iehnoh ïa ka nongrim iing ha Wah Nangbah ha dong Tpeppale bad phet sakma sha kylleng ka Ri Khasi. Ym shym lap ksai shuh ïa ki kur Nangbah ha kata ka por bad hadien la tip ba ki don ki ba na shnong Jaraiñ bad Lamin ki ba dei na ka pateng jong u Kiang Nangbah. Kumta ha ba la wad bniah la shem ba ka longiing jong u Bah Barnabas Nangbah ha Shillong ki ba dei trai shnong na Lamin ki dei ki ba hiar pateng na kpoh ka kmie u Kiang Nangbah. Kumta katkum ba la shim nongmuna ïa u Tirot Sing Syiem, kumjuh ruh la shim ksai na ka rengmat ka longiing u Bah Barnabas Nangbah ban shna thymmai ïa ka durkhmat jong u Kiang Nangbah. ha kiwei kiwei ki bynta jong u Kiang Nangbah la ïoh jingtip ruh kum na u Ma R Tokin Rymbai, Ma S Quotient Sumer, Ma Lakhon Shullai, Bah H.H Mohrmen bad kiwei kiwei. Ha kajuh ka rukom la buddien na ka bynta ka pateng bynriew jong u Pa Togan Nengminza Sangma, hynrei ym shym la lap ksai than lait tang katto katne ki bynta jong ka riam ka beit ki jynkieng jyndeng jong ki khlawait Garo ba la ai jingtip da u barikor Arak Sangma bad ka Sahana P Marak, ka ba dei teng ka kher rangbah jong ka sorkar jylla bad ki ba tip thikna shaphang ka riti dustur Garo.

Halor ki kynrum kynram hamsaïa ki ba la pynkulmar jingmut ïa ki paidbah ha ka ba ïadei bad u durmot Tirot Sing Syiem ha Dhaka, la pynshai ba ka sorkar jylla ha ka ba sdang la phah shna da u durmot shiteng ba na shadem shaneng. Hynrei ynda la leit khmih sha Dhaka ha u bnai Risaw 2023, la shem ba ym ïahap namar ba u durmot u rit than. Kumta katkum ba la tuklar da ki kher ki mer jong ka sorkar khamtam u Bah F. R Kharkongor ha ryngkat ka ba ïa syllok bad ka synjuk Riti Academy, kumta la pyrkhat thymmai bad rai ban shna da u durmot ba haduh syngkai namarba ka jaka ha Dhaka, hadien ba la khmih ka khim bad ym shah jaka ban shna da u ba shirynñieng.

Khatduh ïawai la shna kat ban biang ha ka jaka jong ka Indira Gandhi Cultural Centre, Indian High Commission, Dhanmundi, Dhaka, Bangladesh ba la buhti da u ba kot tang ha syngkai shaneng. Ha ka ba ïadei bad ka durkhmat, kumba la kdew ha shwa ka dei ka ba la jurip thikna lyngba ki tyllong ki ba biang bad la bishar katkum ka pateng bynriew na ka kpoh long syiem ba hiar pateng u Tirot Sing Syiem. Haba la bishar sani lah ban pdiang ba ki khun ba mih pateng na ka kpoh longsyiem kin ïa syriem katkum ka dur ka dar jong ki pateng ba mynta kum ba long lem ka pyrthei salonsar.  Ha kane ka rukom la pynbiang ha kiwei kiwei ki jingteinam kum ha iing u Lat ha Raj Bhavan bad kiwei kiwei ki shlem pyninam.

Na kata ka daw kam long kaba shongnia ban nujor bad kiwei pat ki jingpyrshang ba thurmur ha ki snem ba la leit, namar ba ka Riti Academy ha ryngkat ka Sorkar jylla ka la don ka rukom pynkhreh ka ba sani bha ka ba lah da ki katto katne snem ban ïasyllok bad ka Indian High Commission ha Dhaka. La prat lynti ha kane ka bynta da u kher rangbah ka sorkar jylla, u Bah F R Kharkongor haduh ba ym dei tang u durmot ba la buhnam, hynrei la buhnam ruh ka nongmuna jong ka Stamp, nangta ka Map Hima Nongkhlaw kaba rim ba la pynkhreh ka sorkar Bilat ba la ai da u bah David R Syiemlieh, nangta ki dur ki dar ba kdew ïa ka khana jong ka ba ïaleh laitluid ba la thohdur da u Bah Raphael Warjri bad kiwei kiwei ki atiar kordor jong ka jaitbynriew Khasi ban pyninam ha ka Ri Bangladesh. Ka long kaei kaei kaba donkam ba ka iktiar sorkar kan shimkhia ïa kane ka bynta ban pynthikna ïa ka dur ba janai jong u Tirot Sing Syiem, lada dei ban pynneh da ka ba rim ba la don lypa da ki phew snem lane ban pdiang da ka ba thymmai ka ba la tih sani bad wad bniah katkum ka jingtbit ba paka bad pura.

Shuh shuh, u Bah Paul Lyngdoh, Myntri Mattithaw bad Deiriti u la lam khmat na ka bynta ban leit khmih ïa ka phatok Dacca Central Jail ha ka ba u Tirot Sing Syiem u la shah set byndi. Ha ka por ba dang ïa khmih bad ki heh ka phatok, la don ka jingïakren na ka bynta ban buhti ïa ka shlem pyninam ha ka nam u Tirot Sing Syiem ha Dhaka Cental Jail ha ryngkat ki myntri bad ki kynrem lyndan. Ha ka jingïatai la don lang u Bah Sniawbhalang Dhar, Symbud Myntri Rangbah, Dr Ampareen Lyngdoh, Myntri Pathai Khubor, bad u Bah Paul Lyngdoh, Myntri Mattithaw bad Deiriti, ba la ïa shim bynta ruh da u Dr David R Syiemlieh, Bah F R Kharkongor ha ka ba ïa don ryngkat u Bah Metbah Lyngdoh, Titos Starwell Chyne, Hamlet Dohling bad Teibor Pathaw. Ka Sorkar jylla ka la pynkhreh na ka bynta kata khnang ban lah ban pynurlong ïa ka jingthmu.