Ka shi tarik u Jymmang ka dei ka sngi kyrpang jong ki Nongtrei-Nongbylla bad ka long kaba kongsan ban rakhe ïa kane ka sngi bad kynmaw ïa ki jingïakhun na ka bynta ki hok jong ki nongbylla. Ha kajuh ka por pat, tang ban shu kynmaw kam pat biang, lymda ngi ïakren bad shim khia ïa ki jingeh jong ki nongtrei-nongbylla, khamtam eh, ki nongtrei contractual , ki nongbylla sngi, ki nongtrei kynta, ki nongtrei ïingbriew, ki nongniah bus ne taxi, ki nongniah thuk thuk rappido, ki nongpynpoi bam bad nongpynpoi tiar ha tyngkong ïing briew bad kito kiba trei hapoh ka jingpeit jong u labor contractor. Ha kane ka juk neo-liberal economy lane ka juk ha kaba ka ïoh ka kot ka lang tang ha ki katto katne ki lynghoh kti, ki nongtrei-nongbylla ki im bad shakri kum ki mraw. Ki trei bylla da ki phew kynta ha ka shi sngi, kim ïoh shuti bad kim ïoh ka tulop kaba biang.
Ka Riti Synshar ka Ri India bad ka United Nations ka ong aiu halor ki hok jong ki nongbyllaï
Ha Ri India ka hok ban trei ne ïoh bylla kam dei ka hok tynrai ne Fundamental Right, kumba la batai ha ka Lynnong ba III jong ka Riti Synshar, hynrei la bsut ïa ka ha ka bynta ba IV, kata ka Directive Principle of State Policy bad ki bor Ïingshari kim lah ban pynlong aiñ ïa ka. Dei tat haduh ka snem 1986 ba ka Supreme Court ka Ri India ka la ai ka jingbatai kaba ïar halor ka hok ban im ba la lah ban pynshai shynna ba ka hok ban bylla ka dei ka hok tynrai. Ha ka jingbishar ïa ka mokutduma hapdeng Olga Tellis pyrshah ïa ka Bombay Municipal Corporation, ka Supreme Court ka la pynpaw ba ka hok ban trei ban ktah ka dei ka bynta kaba ym lah ban pynïakhlad na ka hok ban im, katkum ka Article 21 jong ka Riti Synshar.
Ha kawei pat ka liang, ka International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights jong ka United Nations ka la ai ïa ka jingpynbna ha ka snem 1966 kumne- ba ka hok ban trei, ban bylla ka dei ka hok longbriew manbriew. Uwei pa uwei bad kawei pa kawei ka briew ki don ka hok ban ïoh bylla, ban jied ïa ki kam ba ki sngewtynnad ban trei, ban trei ha ki jaka treikam kiba shngaiñ bad bym lah shilliang bad ruh ban ïoh ki jingïada na ka jingshah weng kam.
Ki Ri ha ka pyrthei kiba la seng halor ki nongrim tynrai jong ka hok, ka jinglong mar ryngkat, ka jinglaitluid bad ha ki kyndon aiñ, ki dei ban burom bad ñiewkor ïa ki noingtrei-nongbylla. Phewse, wat la ki don ki kyndon ha ka Riti Synshar bad ki aiñ kiba ïada ïa ki nongtrei-nongbylla, ki nongbylla ha ka Ri synshar paidbah kum ka India ki dang shah khñoit beiñ bad shah thombor.
Ka Aïom Election 2024: Kane ka dei ka aïom election ha kaba ki candidate bad ki party ki ai ki jingkular bad ki kyrhuh na ka bynta ka bha ka miat jong ki samla, ka ïoh kam ïohjam bad ka thaw kam. Namarkata, ka long ruh kaba kongsan ba ki khun samla kin kylli ki jingkylli kiba jnang ïa ki candidate bad ki party. Kaei kaba ki la kular ha ki phew snem kiba la leit noh bad kaei kaba jia ha madanï Hynrei ngi lah ban ong da kaba shai ba kaei kaba la kular kam shym la jia ne urlong haduh mynta ruh.
Katkum ki kaiphot ba la lum na madan kaba la ai kyrteng ka “Gruesome Betrayal” lane Ka Jingshet Shukor kaba Sniew Tam, ba la lum thup bad pynmih da ka Eddelu Karnataka la shem ba ka Sorkar NDA kaba la lam khmat da ka seng Bhartiya Janata Party ka la kular ban thaw kam kumba 2 (ar) klur man la ka snem, kaba mut ba ha kine ki shi phew (10) snem la dei ban mih kumba 20 (ar phew) klur tylli ki kam. Katba ki dak jingkheiñ pat ki pynpaw ba ka jingdon ki samla kiba khlem kam khlem jam ha ka Ri baroh kawei ka la kiew haduh 8.1%. Kumjuh, hapdeng ka snem 2014 bad 2019, kumba 60 (hynriew phew) lak tylli ki kam kiba lait ha ki ophis Sorkar pdeng ym shym la pyndap ïa ki. Lehse, haduh mynta ki nomber ki la kiew ar shah.
Ki hok jong ki nongtrei-nongbylla ki la nang duh bad shah kynjat sharud. Naduh ki snem 1990 ter ter ki Sorkar, kawei hadien kawei pat ki la nang pyntreikam ïa ki policy thungkam contractual bad lyngba ki labor contractor. Ngi dei ban kynmaw ba kane ka rukom thungkam thymmai ka wanrah biang ïa ka juk mraw ha kane ka spah snem ba 21 (ar phew wei). Ka long kaba pang mynsiem ban tip ba ki nonghikai contractual ha ki College ki ïoh bainong tang kumba ï8000 (phra hajar) tyngka shi bnai bad khlem da ïakren ïa ka bainong kaba kiwei pat ki nongtrei contractual ha ki kyrdan kiba rit ki kamai shi bnai kaba long ha ka dor kaba poh tam. Shuh shuh, ka don ruh ka jingbym ïabiang jingkheiñ hapdeng ka jingdon ki lad ïohkam ïohjam bad ka jingdon ki samla kiba la nang la stad bad kiba la pyntbit ïalade ha ki jait kam bapher. Kumta, ki samla kiba la pyntbit bad kiba la nang la stad hapdeng ka jingtan, ka jingkyrduh bad jingdukha mynsiem ki kynrup ïa ki kam kat kaba ki ïoh bad ki shah khñoit ruh ha ban da biang.
La ïoh jingtip ruh ba ka tnat ïada Ri ne ka tnat shipai ka ju thung kam haduh 50,000 (san phew) hajar ngut ki samla man la ka snem. Hadien ba la pyntreikam ïa ka skhim Agniveer ka jingthung kam shipai ka la thut bad kaba kham sngewdiaw ka long ba hadien saw snem kumba 75% ki samla kiba rung kam shipai lyngba ka skhim Agniveer kin duh noh ïa ka kam ynda ka la kut ka samoi.
Kaei kaba jia ha ka jylla Meghalaya?
Ha Meghalaya ka jingdawa ban peit biang bad pynkylla ïa ka reservation policy ka sawa jam ha man ki lad. Hynrei ka jingshisha pat ka long ba ka jingdon jong ki kam sorkar ka la nang duna katba nang mih ki snem bad lah ban ong ba ki lad ai kam ha ki kam sorkar ki long tang shi dana bad ym palat ïa ka 15%.
Katkum ki dak jingkheiñ kiba ïoh na ka jingjurip ha ka snem 2023, ka jingdon ki samla ki bym pat ïohkam ha ka Jylla ki long tang 2.6% kaba long kaba duna haba ïanujor bad ka Ri baroh kawei. Ñiuma, ngi dei pat ban tip ba ha Meghalaya ka long kaba shitom ban ïoh ïa ki jingkheiñ kiba thikna namar ba kim don ki jingjurip kiba bniah shaphang ka ïoh kam ïoh jam, ka ïoh ka kot bad ka roi ka par. Kaba ar, kane ka jingjurip kaba la leh ha ka snem 2023, lehse kam shat phalang ïa ka jingdon jong ki samla ki bym shym thep kyrteng ne wad kam shuh ha ki ophis sorkar. Mynta kiba bun bah ki samla ki trei bylla bad ki riewshimet wat la ki hap ban trei bun kynta ha ka shi sngi bad ïoh tang shi saphit ka bainong. Ka Jylla Meghalaya la ju tip ruh kum ka Jylla kaba ki nongtrei-nongbylla ki ïoh ka bainong kaba poh dor tam bad naduh ba la mih ki lad kamai lyngba ki thuk thuk rappido bad ki lad kamai pynpoi tiar ne bam sha ïing ki briew, kiba bun bah ki samla ki trei ar kam bad lai kam ban kyrshan bad pyndap ïa ki jingdonkam ha ïing.
Ha Meghalaya kam dei tang ka jingkyrduh kam, hynrei lada ïoh bylla ruh ka bainong pat kaba poh dor. Ïa kane ka jingeh ha ka Jylla lah ban kren kyllum kumne- Ba lada jurip mang mang ïa ki longïing ha ka nongbah Shillong kan pynpaw ha phi ïa ka dur jong ka jingkhraw jong ka jingkyrduh kam bad namarkata ka daw ïa kane ka mat ym lah ban shu ïeh kumto tang ha ki Seng Bhalang ne ki nongmihkhmat. Ha ka longïing kaba don lai ngut ki khun kiba la biang ka rta ban treikam, yn shem ba tang uwei ne kawei ki don ka kam ka jam kaba thikna bad lada jurip kumba shi phew (10) tylli ki longïing yn shem ba hapdeng 5 bad 6 tylli ki longïing kin ïathuh ïa kajuh ka khana jong ka jingduh jingkyrmen ba ki khun shynrang ne ki khun kynthei jong ki ki hap ban shu shong bad thiah thai ha ïing khlem ka kam ka jam kaba thikna.
Ka jingim ha ka Nongbah Shillong ka long kaba rem dor bad ki longïing jong ki nongtrei-nongbylla ki ïaksaid dohïap ban im. Katba ka Sorkar Jylla pat kam pyrkhat lem ïa ki nonghikai SSA bad kam treh ban kynthup ïa ki kum ki nongtrei ba neh jong ka Sorkar. Nangta ka Sorkar kam treh ruh ban kyntiew ïa ka tulop jong ki nongtrei Anganwadi, ki ASHA, ki nongtrei ïing briew bad kiwei kiba trei bad ki riewshimet. Ka Sorkar kam mon ban thaw da ka aiñ ban ïada ïa kine ki nongbylla bad ban pynkylla ïa ka bainong kaba poh dor kaba ki nongbylla ki ju ïoh sha ka bainong kaba im. Ha kajuh ka por, ym don Seng Bhalang ne Seng Ïeid Jaitbynriew ki ban pei phang ïa ki jingeh bad ki jingdonkam jong ki nongtrei -nongbylla. Kumta ha kane ka sngi rakhe ïa ka sngi kyrpang, ki nongtrei-nongbylla ki dei ban pynsawa jam tang kawei ka sur bad ryngkat lang ban dawa na ka Sorkar Jylla ban pyntreikam ïa ka aiñ ban ai ka tulop kaba im ïa ki nongtrei-nongbylla bad ban ai mar kat juh ka tulop ïa uwei pa uwei bad kawei pa kawei ka nongbylla kaba trei ïa kajuh ka kam bad kiba sei bor sei buit mar kumjuh ha ka kam.
Ka hok ban ïoh ka bainong kaba im bad ban ïoh mar katjuh ka bainong: Kine ki long ki mat jingdawa kiba kongsan na ka bynta ki nongtrei-nongbylla ha ka Jylla. Kano kano ka policy kaba thaw bad kaba ktah ïa ki nongtrei-nongbylla dei ban pynshong nongrim halor kine ki mat bad ka dei ban pynthikna ba ka jingim jong ki nongtrei-nongbylla ka bit ka biang nyngkong. Kano kano ka economic policy ne employment policy ka dei ban long halor ka nongrim jong ka jingbit jingbiang, ka jingkyrmen bad jingkmen jong ki nongshong shnong. Ïa ki policy dei ban thaw na ka bynta ka bha ka miat jong ki nongshong shnong ym na ka bynta ka ïohnong shimet. Ka Sorkar Jylla ka dei ban kyrshan pura ruh ïa ki samla kiba seng kam lajong bad ba dei ban pynduh pyndam ïa ki kam bamsap bad jingleh shilliang khmat. Ki policy ki dei ban long kiba ïamir bad ka mariang bad ruh kiba lah ban pynkha ïa ki kam ki jam.
Ka hok ban ïoh ka bainong kaba im bad ban ïoh mar katjuh ka tulop haba trei ïa kajuh ka kam bad ba sei kajuh ka buit ka bor, ki dei ki hok tynrai kiba wanrah ïa ka jinglong mar ryngkat, ka treikam treijam kaba khuid bad ruh ki wanrah ïa ka synshar hok bad ka bishar hok. Kine ki hok ki pynthikna ba uwei pa uwei bad kawei pa kawei ka briew ki ïoh ïa ka nong kaba biang briew na ka bynta ka kam ba ki trei bad kane kan pynlah ïa ki ban ïoh ïa ka jingim kaba dap kyrhai bad ba kin lah ban noh synñiang sha ka imlang sahlang.
Ka bainong kaba im ka thew ïa ka bai bylla kaba biang briew ha kaba ki nongtrei-nongbylla ki lah ban kyrshan bad pyndap ïa ki jingdonkam ha ka ïing ka sem, kum ka bam, ka ïing ban shong ban sah, ka jaiñ ka nep, ka skul, ka koit ka khiah bad ki jingleh sngewbha kiba donkam na ka bynta ka jingim. Ka bainong kaba im ka pynlah ruh ïa ki briew ban laitluid na ka jingkyrduh bad ba baroh kin ïoh ïa ka hok ban im ka jingim ba don burom bad ba dap kyrhai.
Ka hok ban ïoh mar katjuh ka tulop na ka bynta kajuh ka kam, ka mut ba ki nongtrei kiba trei kajuh ka kam bad kiba sei kajuh ka buit ka bor ban trei ïa ka kam ki dei ban ïoh mar katjuh ka tulop khlem da pynïapher. Kane ka long kaba kongsan na ka bynta ban pynlait na ka jinglah shilliang ha kamai kajih bad wan rah ïa ka jingïalong mar ryngkat.
Dang shen ka Supreme Court ka India ka la pynpaw ar tylli ki mat ba kongsan bad ki nongtrei-nongbylla ki dei ban shim ïa kane ka kabu bad pynjur ïa ka jingïaleh ban ïoh ïa ki hok bad jingïada da ka aiñ. Ka Supreme Court ka la pynpaw, (i) Watla ka hok ban ïoh mar katjuh ka tulop kam dei ka hok tynrai ne Fundamental Right, pynban ka dei ka thong ba la saiñdur ha ka Riti Synshar bad ka dei ka kamram jong ka Sorkar ban pynïoh ïa kane ka hok bad (ii) ka hok ban ïoh mar katjuh ka tulop kam dei ka nongrim tynrai (doctrine) kaba ym lah ban pyntreikam lyngba ka ïingbishar.
